Losy Herszela Grynszpana

Wydarzenia nocy kryształowej, które rozegrały się z 9 na 10 listopada 1938 roku, zajmują w historiografii i w debacie publicznej na temat narodowego socjalizmu odrębne, bardzo ważne znaczenie historyczne. I słusznie, ponieważ stanowiły one istotny punkt zwrotny w antyżydowskiej polityce narodowych socjalistów, w której dotychczasowa strategia społecznego wykluczania Żydów i pozbawiania ich kolejnych praw przerodziła się w strategię systematycznego masowego ograbiania, prześladowania i wysiedlania ludności żydowskiej. Noc kryształowa, podobnie jak wcześniejsze akty przemocy wobec obywatelek i obywateli pochodzenia żydowskiego i terror wykluczenia, w wielu regionach Rzeszy Niemieckiej mające miejsce już od 1933 roku, doczekały się wielu opracowań historycznych. Nie zaistniała natomiast w świadomości społecznej osoba siedemnastolatka, który dokonując zamachu na niemieckiego dyplomatę, wykorzystanego przez narodowosocjalistyczne przywództwo jako pretekst do brutalnych ekscesów, odegrał kluczową rolę w historii. Jeszcze w latach 80. XX w. w podręcznikach szkolnych można było przeczytać jedynie o anonimowym „młodym Żydzie”[1]. Dopiero w ostatnich latach historycy dokonali kilku analiz naukowych, kierując swoją uwagę nie tylko na okoliczności zamachu, ale też na motywy zamachowca oraz na historię jego rodziny, a co najważniejsze, przywracając mu w końcu jego imię i nazwisko: Herszel Feibel Grynszpan (także: Herschel Feibel Grünspan).

Pogromy, migracja oraz nowe początki w Niemczech
 

Zapisy dotyczące skomplikowanych, tragicznych życiorysów i losów Żydów w Niemczech i Europie wypełniają setki metrów regałów w archiwach historycznych na całym świecie. Od starożytności do czasów nowożytnych w społeczeństwach chrześcijańskiego Zachodu utrzymywała się wrogość do judaizmu, jednak w XX wieku europejski antysemityzm osiągnął najbardziej niewyobrażalny, wręcz przerażający wymiar, czego przykładem jest historia (migracji) rodziny Grynszpanów, która wzięła swój początek w 1911 roku, w małej wiosce Dmenin koło Radomska, położonej na terenie zaboru rosyjskiego[2]. Na przełomie XIX i XX w. wschodnioeuropejscy Żydzi nie tylko zmagali się z ciężką sytuacją gospodarczą i narastającymi napięciami politycznymi, ale również z licznymi restrykcjami i przemocą. Antyżydowskie pogromy, do których doszło w Cesarstwie Rosyjskim w 1881 roku, były dla wielu osób wyznania mojżeszowego ostatecznym impulsem do opuszczenia ojczyzny i udania się na Zachód; do początku lat 20. XX w. niemal 3 miliony Żydów opuściło Europę Wschodnią. W 1911 roku, w nadziei na ucieczkę przed biedą i narastającymi przejawami antysemityzmu, wyjeżdża z rosyjskiego zaboru do Niemiec, podobnie jak wielu innych mojżeszowych braci i sióstr, także żydowsko-polskie, wtedy jeszcze bezdzietne małżeństwo Grynszpanów. Ryfka (z d. Silberberg, *1887) i Zendel Grynszpan (*1886) wierzą w nowy początek.

Młodzi małżonkowie osiedlają się w Hanowerze. Stolica pruskiej prowincji rozkwitła w okresie grynderskim (po 1871 roku) i w związku z industrializacją nadal przeżywa nieustanny rozwój gospodarczy. Podczas gdy miasto w 1874 liczyło niespełna 100 000 mieszkańców, w 1911 roku ich liczba wzrosła do ponad 308 000 osób[3]. Rozrasta się również działająca w mieście gmina żydowska. Jej nowa, przestronna synagoga, którą poświęcono już w 1870 roku, znajduje się przy ulicy Bergstraße – w bezpośrednim sąsiedztwie głównych chrześcijańskich świątyń na Starym Mieście. Miasto, w którym Grynszpanowie znajdują swoją nową ojczyznę, należy w Niemczech do czołowych ośrodków przemysłowych z prosperującą społecznością żydowską.

W Hanowerze Zendel Grynszpan zarabia na życie, prowadząc własny zakład krawiecki, mieszczący się na starówce przy ulicy Knochenhauerstraße 5. W 1914 roku przychodzi na świat najstarsze z dzieci Ryfki i Zendela – Sophia Helena. Rok później ojciec Zendel przenosi swój zakład do domu przy pobliskiej ulicy Burgstraße 36, gdzie wraz z żoną i córką wprowadza się też do skromnego 40-metrowego mieszkania na drugim piętrze. Do 1920 roku, nadal mieszkając w tych skromnych warunkach, rodzina powiększa się o trójkę kolejnych dzieci[4]: Esther Beile, zwaną Bertą (*1916), Mordechaja Eliezera, zwanego Markusem (*1919) oraz Salomona (*1920). Ryfka i Zendel wychowują swoje dzieci w wierze żydowskiej, oboje są szanowanymi członkami gminy żydowskiej i prowadzą tradycyjny religijny tryb życia. Są jednak też otwarci na współczesny im sposób samopostrzegania Żydów na Zachodzie pragnących zasymilować się ze społeczeństwem i kulturą kraju, w którym przyszło im żyć. Dzieci Grynszpanów wychowują się w języku niemieckim, aczkolwiek w rodzinie rozmawia się przeważnie w jidysz. Rodzice nie uczą ich języka swojego pochodzenia, czyli polskiego.

W tej sytuacji powrót do Polski jest wykluczony i nie zmienia tego nawet fakt, że w 1920 roku sześcioosobowa rodzina zupełnie nieoczekiwanie otrzymuje polskie obywatelstwo: po I wojnie światowej, po 123 latach zaborów, Polska odzyskała niepodległość i odrodziło się państwo polskie. Pierwszym aktem prawnym regulującym kwestię obywatelstwa polskiego jest Ustawa z dnia 20 stycznia 1920 roku o obywatelstwie Państwa Polskiego, na podstawie której prawo do obywatelstwa polskiego przysługiwało osobom zamieszkującym na terytorium państwa polskiego, ale także tym, którzy się na nim urodzili, o ile nie nabyli obywatelstwa innego kraju[5]. Zendel i Ryfka otrzymują polskie obywatelstwo, ponieważ Radomsko, w którym się urodzili, znalazło się w granicach odrodzonej Polski oraz oboje, odkąd wyemigrowali, nie złożyli wniosku o nadanie im obywatelstwa Niemiec; ich polskie obywatelstwo rozciąga się także na ich dzieci, które urodziły się w Niemczech[6]. Najmłodszy syn, Herszel Feibel, zwany Hermanem, przychodzi na świat 28 marca 1921 roku już jako polski Żyd urodzony w Niemczech.