Halina Kłąb-Szwarc – najmłodsza agentka wywiadu Armii Krajowej

Wiele lat później, w wywiadzie dla „Wysokich Obcasów”, Halina Kłąb-Szwarc powie: „Gdy wojna się skończyła, miałam dwadzieścia kilka lat, a czułam się na sześćdziesiąt”[6]. Koniec wojny nie oznacza dla niej powrotu do normalnego życia. Przez pierwsze miesiące ukrywa się w obawie przed aresztowaniem przez Urząd Bezpieczeństwa. W 1946 roku staje przed Sądem Rehabilitacyjnym w Łodzi, a jej przełożeni z AK poświadczają, że przyjęła volkslistę działając na rozkaz władz wojskowych.

Po przeprowadzce do Poznania kontynuuje rozpoczęte w Wiedniu studia medyczne i wychodzi za mąż za Andrzeja Szwarca. Czasy nie są jednak łaskawe dla osób z przeszłością w AK. Teraz szykanuje ją aparat bezpieczeństwa ówczesnej PRL. Kobieta zabierana jest na wielogodzinne przesłuchania, nawet gdy jest w wysoko zaawansowanej ciąży. W 1951 roku Halina Szwarc z powodu przeszłości musi zrezygnować ze stanowiska asystentki w poznańskiej Akademii Medycznej. Halina Kłąb-Szwarc urodziła dwoje dzieci: syna Andrzeja (1951) oraz córkę Annę (1958). W następnych latach zmienia kilkakrotnie pracę, zajmując się głównie badaniami chorób tarczycy mieszkańców Wielkopolski. Jako jedna z pierwszych rozpoczyna zakrojone na szeroką skalę badania byłych więźniów obozów hitlerowskich.

Po przeprowadzce w 1964 roku do Warszawy kariera naukowa Heleny Kłąb-Szwarc nabiera tempa. Zostaje m.in. prodziekanem Akademii Wychowania Fizycznego, a następnie jej prorektorem. Mając 52 lata postanawia zająć się zupełnie nową dla niej dziedziną badań: gerontologią (nauka o procesach starzenia), stając się uznaną specjalistką w tej materii. Do jej największych zasług w zakresie wspierania osób starszych należy utworzenie w 1975 roku Uniwersytetu Trzeciego Wieku (UTW) w Warszawie, inspirowanego podobną placówką działającą w Tuluzie we Francji. Dziś stołeczny UTW nosi imię prof. Haliny Szwarc. Polska była trzecim krajem na świecie (za Francją i Belgią), w którym powstał tego typu ruch aktywizacji i kształcenia osób w wieku emerytalnym[7]. Obecnie w Polsce działa ponad 500 Uniwersytetów Trzeciego Wieku (łącznie z filiami) które zrzeszają niemal 90 tys. osób[8].

Za swoją działalność w czasie drugiej wojny światowej prof. Halina Kłąb-Szwarc otrzymała wiele odznaczeń, m.in. Brązowy i Srebrny Krzyż Zasługi z Mieczami (za akcje w Hamburgu i Berlinie), a także Order Wojenny Virtuti Militari, najwyższe bojowe odznaczenie Rzeczypospolitej. Uhonorowano ją również Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą II klasy Orderu Odrodzenia Polski (Polonia Restituta).

Przez wiele lat ani najbliżsi ani współpracownicy Haliny Kłąb-Szwarc nie byli świadomi jej wojennej przeszłości. Dopiero wydanie w 1999 roku napisanej przez nią książki pt. „Wspomnienia z pracy w wywiadzie ZWZ-AK” sprawiło, że świat poznał historię byłej agentki AK. Na podstawie m.in. tej publikacji powstał spektakl dla Teatru Telewizji „Doktor Halina” (2008) w reżyserii Marcina Wrony oraz film dokumentalny „Najmłodsza agentka” (2023) w reżyserii Magdaleny Majewskiej.

Halina Kłąb-Szwarc zmarła w 2002 roku wieku 79 lat. Pochowano ją w grobie rodzinnym na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

Monika Stefanek, październik 2024

Dziękuję prof. Andrzejowi Szwarcowi, synowi prof. Haliny Kłąb-Szwarc, za przekazanie materiałów, które posłużyły mi do napisania tego artykułu.