„Birkenau“ Gerharda Richtera

W 2008 roku, w dziennikuFrankfurter Allgemeinen Zeitung z 11 lutego, Gerhard Richter pierwszy raz zobaczył cztery reprodukcje powstałych wtedy zdjęć. Zafascynowany siłą oddziaływania fotografii postanowił umieścić je w swoim słynnym zbiorze zdjęć i wizualnych motywów pod tytułem „Atlas“, będącym niejako ikonograficzną dokumentacją jego pamięci. W tym celu sporządził malarskie kopie wszystkich czterech fotografii i powiesił je w swojej pracowni. Po niedługim czasie zdecydował się wykorzystać je jako podłoże dzieła, które miało nosić tytuł „Birkenau“. W 2014 roku, po wielu rozważaniach i badaniach, powstała jego ostateczna wersja, składająca się z czterech abstrakcyjnych, wielkoformatowych obrazów (olej na płótnie, 260 x 200 cm każdy).

Zamalowując podłoże dzieła stworzone w oparciu o fotografie z Birkenau, Richter sprawił jednak, że stały się one zupełnie niewidzialne. W ten sposób cykl „Birkenau“ stał się czysto abstrakcyjnym dziełem. Niemniej, tytuł, zebrana i załączona przez artystę dokumentacja oraz forma prezentacji muzealnej, w której dzieło było konsekwentnie eksponowane wraz z oryginalnymi fotografiami, w nadzwyczaj subtelny sposób przywołują obecność pierwotnych fotografii. Wiedza na ich temat jest więc ciągle obecna.

Pierwsza prezentacja cyklu „Birkenau“ Richtera odbyła się w Museum Frieder Burda w Baden-Baden w 2016 roku i odtąd proces jego powstawania, jego siła oddziaływania oraz zachodzące w nim wielorakie zależności były częstym tematem szczegółowych opracowań, recenzji i interpretacji.[8] Znamiennym jest fakt, że dzieło, które jest poświęcone holokaustowi, stanowi także niezwykłe miejsce pamięci historii Polaków w Niemczech, co osobiście potwierdza artysta.[9] Bez polskiego ruchu oporu „Birkenau“ Richtera w ogóle by nie powstał.

Artystycznie zakrywając zilustrowane źródło pamięci swoim malarskim gestem, Richter konstruuje wręcz swoiste miejsce pamięci i zachęca do dyskusji nad nim.[10] Artysta tworzy równowagę między pamięcią a estetyką abstrakcji, dopuszczającą osobliwe współistnienie obu obszarów. Przez szacunek do wydarzeń w obozie Birkenau artysta nie pokazuje wstrząsających dokumentów źródłowych, aczkolwiek za pomocą artystycznych środków sprawia, że w jego obrazach stają się one realne i odczuwalne. Obóz Birkenau jest w dziele o tym samym tytule „obecny, choć niewidoczny“.[11]

Artysta przenosi patrzącego w stan, w którym oscyluje on między pamięcią i estetyką, między okrucieństwem i pięknem, między konsternacją i ciekawością, oraz prowadzi go na granicę pomiędzy oczywistością a jej wyparciem. Ostatecznie wygrywa jednak estetyka, to, co Richter ma w tej tematyce do zaoferowania jako artysta, czyli obraz. Jest to „obraz mimo wszystko“, który, jak stwierdza Richter, ma przede wszystkim pocieszać.[12]