Niemieckie dowcipy o Polakach: Między percepcją a rzeczywistością

Stereotypy są irytujące, ponieważ raz głośno wypowiedziane zatruwają wzajemne stosunki a także kiełkującą przyjaźń między narodami. Niemniej uprzedzenia nie spadają tak po prostu z nieba, lecz są wynikiem co najmniej jednego precedensowego przypadku. Powstawanie i rozwój niemieckich stereotypów o Polakach (jako narodu i społeczeństwa) opisali z ogromną znajomością tematu i niejednokrotnie z pewną dozą polemiki Matthias Barełkowski i Peter Oliver Loew w artykule „Obraz Polaków w niemieckim życiu społecznym”.[1] Jak doszło zatem do powstania dowcipów o Polakach w ich obecnej formie? Hellmuth Karasek w swojej bestsellerowej książce „Soll das ein Witz sein?” (Czy to ma być żart?) pisze: „Dowcipy o Polakach zawdzięczają swoje istnienie zjednoczeniu Niemiec, po którym również granice Polski stały się bardziej przepuszczalne i wielu naszych sąsiadów próbowało zarobić pieniądze, i to nie tylko legalnie.”[2]

Polska mafia samochodowa była tak samo realna, jak fala przestępczości, która po upadku socjalizmu zalała większą część Europy Wschodniej i pociągnęła za sobą narastający ruch migracyjny. Tym bardziej absurdalne wydaje się, że niektórzy niemieccy i polscy psychologowie i socjologowie dostrzegają w dowcipach o Polakach „nieświadomy mechanizm mający odciążyć niemiecką winę”. Bezprecedensowa kryminalizacja całego narodu wypiera świadomość własnego działania, jakim był terror okupanta kierującego się zamiarem eksterminacji społeczeństwa polskiego, jako narodu z tradycjami kulturowymi. Lub, jak miał powiedzieć pewien polski socjolog, uwolnienie się od winy następuje zgodnie z dewizą: „Jeśli Polacy kradną, to chyba jednak nie było w tym nic złego, że w czasie wojny nasi dziadkowie trochę ich dyscyplinowali.”[3]

Ale czy w istocie mamy do czynienia z fałszowaniem historii i „bezprecedensową kryminalizacją całego narodu”? Czy może niemieckie dowcipy o Polakach funkcjonują na tej samej zasadzie jak żarty o blondynkach, kierowcach Opli Manta i mieszkańcach Wschodniej Fryzji?

Zanim jednak uniżenie przyjrzymy się wielkiemu mistrzowi Haraldowi Schmidtowi, zacznijmy od definicji dowcipu. Jest on zaliczany do przekazów ustnych, w przypadku których często nie sposób ustalić ich autora, a jego tematem są zawsze relacje międzyludzkie. Przekazy ustne są dopiero wtedy oczywiste i podważalne, gdy zostaną zapisane lub udokumentowane w innej formie. Wspaniałym tego przykładem jest opracowanie treści baśni braci Grimm: Po tym, gdy w okresie Biedermeieru pierwsze wydanie odebrano jako zbyt rubaszne i nienadające się dla młodych czytelników, urodzeni w Hanau bracia, Jakub i Wilhelm, dokonali nowego opracowania tekstów - pierwotnie przewidzianych dla dorosłych, tworząc znany obecnie na całym świecie „gatunek Grimmowski”, aczkolwiek i ta wersja wymagała i nadal wymaga dalszych cięć. Dziś, podczas gdy zbiór tekstów cały czas maleje, mało kto wie, jakie ptactwo towarzyszyło Jasiowi i Małgosi w drodze do domu.[4] Ale to tylko tak na marginesie.

Niemieccy dziennikarze Jakob Hein i Jürgen Witte rozróżniają trzy rodzaje humoru. Najsłabszym z nich jest szyderstwo: „Szyderca drwi z kogoś i w ten sposób wywyższa i siebie i osobę śmiejącą się z żartu ponad osobę będącą jego obiektem. Typowymi przykładami takiego humoru są dowcipy rasistowskie i seksistowskie. I chociaż jest to najniższy, najbardziej irytujący rodzaj humoru, to jednak nie da się go wytępić, ponieważ dla osoby śmiejącej się z takich dowcipów jest on zaproszeniem do bycia silniejszym i osobą mającą władzę, przynajmniej tak długo jak się ona śmieje. Ta pokusa władzy jest wręcz nie do odparcia, choćby dlatego, że większość ludzi codziennie poznaje swoje granice i zmaga się ze swoimi słabościami. (…) Nawet nieco inna odmiana tego rodzaju humoru, ta, która polega na śmianiu się samych z siebie, nie dotyczy słabości: To wystawienie na śmiech siły. Osoba opowiadająca dowcip staje się głosem słabszego podmiotu obnażającym słabości silnego osobnika. W tym przypadku również osoba śmiejąca się z żartu może wywyższyć się ponad obiekt wyśmiewań, aczkolwiek jako ktoś słaby, ktoś świadomy swoich ograniczeń. (…) Drugi rodzaj humoru polega na eksponowaniu sprzecznej natury życia. (…) W żartach o sprzecznej naturze życia, odkrywamy te sprzeczności, śmiejąc się z nich, a jednocześnie też je podważając. (…) Ostatni zaś rodzaj humoru służy zmniejszaniu napięć. Nic nie jest w stanie tak dobrze rozluźnić sztywnej atmosfery, jak udany dowcip właśnie o niej.”[5]

Po czym poznać, że Polacy jeszcze nie byli w kosmosie? Po tym, że wielki wóz nadal tam jest.

Przyglądając się dokładniej żartom o Polakach z przewodnim motywem kradzieży, trudno je jednoznacznie przyporządkować do jednej z powyższych kategorii. Na pierwszy rzut oka, arogancki, mający stałą pracę Niemiec wynosi się ponad polskiego opryszka. Na drugie spojrzenie, okradziony Niemiec czuje się bezsilny w swojej niemocy wobec pozbawionej skrupułów automafii. Zaś na trzecie spojrzenie... członkowie mafii są li tylko solidnymi przedstawicielami sprawnie funkcjonującego sektora gospodarczego. W końcu, tego typu kawały obnażają ostatecznie fałszywy charakter elitarnego życia artystyczno-kulturalnego w Republice Federalnej Niemiec. Harald Schmidt swoimi „codziennymi kawałami o Polakach” wyśmiewa nie tyle Polaków, co świat niemieckiej inteligencji, bo „właściwie były one dla jego publiczności zbyt prymitywne, a jednak ona śmiała się z nich, łudząc się nadzieją, że dowcip o Polakach z ust uznawanego za największego komika Schmidta ma w sobie jednak coś wyjątkowego.”[6] W tym sensie jego dowcipy kryją w sobie wszystkie cztery powszechnie uznane teorie będące wynikiem naukowych rozważań nad humorem: humor pełniący funkcję katartyczną, humor jako forma demonstracji przewagi nad innymi i agresji, humor służący wzmacnianiu więzi społecznych oraz humor wynikający z doświadczenia niespójności, a zatem także doświadczenia rozbieżności.[7]

W ten sposób nastąpiło rozłożenie sposobu działania dowcipów o Polakach na czynniki pierwsze i w konsekwencji usunięcie już w 1997 roku „codziennego kawału o Polakach” z programu „Harald Schmidt Show” – ostateczną decyzję poprzedziła rozmowa Haralda Schmidta z ówczesnym ambasadorem RP, Andrzejem Byrtem. Stało się to niestety za późno, bo uprzedzenia zdążyły się już dawno zakorzenić. Czym można wyjaśnić trwałość niemieckich dowcipów o Polakach? Niemcy chyba już nie wierzą w bajki o „słowiańskich podludziach”!?