Eljasz-Radzikowski, Walery

Eljasz-Radzikowski, (Jan Kanty) Walery, polski malarz, ilustrator, scenograf, fotograf i pisarz, członek „szkoły monachijskiej“. W latach 1863-1865 student Akademii Sztuk Pięknych w Monachium (Akademie der Bildenden Künste München). *12.(13.)09.1841 Kraków, †22.(23.)03.1905 tamże. Brat rzeźbiarza Władysława Eljasza (1847-1921, członek „szkoły monachijskiej“) oraz malarki i hafciarki Marii Eljaszówny (1860-1938). Ojciec lekarza, rysownika i malarza Stanisława Eljasza-Radzikowskiego (1869-1935). Syn malarza Wojciecha Eljasza (1814-1904). W latach 1856-1862 kształcił się w krakowskiej Szkole Rysunku i Malarstwa pod kierunkiem Władysława Łuszczkiewicza (1828-1900). W 1858 roku zaczął zbierać materiały dotyczące historycznych ubiorów w Polsce oraz krajach ościennych od X. do XVIII w. Kontynuowany do roku 1904 zbiór (obecnie w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie) stanowił podstawę jego opracowań na temat historycznych strojów. Wykonane przez niego ilustracje strojów ukazały się w licznych publikacjach historycznych i etnograficznych. W 1862 roku wydał w Krakowie książkę pod tytułem „Ubiory ludu w dawnej Polsce“ poświęconą polskim strojom historycznym. W 1861 roku udał się po raz pierwszy w Tatry, które później stały się tematem szeregu jego prac artystycznych i literackich. Dnia 31.12.1863 roku wstąpił do Klasy Malarstwa (Technische Malklasse) na Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych (Königliche Akademie der Bildenden Künste) w Monachium; studiował u Hermanna Anschütza (1802-1880) i Moritza von Schwindta (1804-1871), pobierał nauki w prywatnej pracowni Franza Adama (1815-1886) oraz na kursach akwareli pod kierunkiem Theodora Horschelta (1829-1871). W okresie powstania styczniowego 1863 r. pracował w Monachium na zlecenie polskiego Tymczasowego Rządu Narodowego, pomagając powstańcom w powrocie do Polski. W latach 1865-1866 odbył podróże studyjne po Niemczech, Belgii, Francji, Szwajcarii i Włoszech. W 1866 roku wrócił do Krakowa. Był współzałożycielem  Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego i zaangażowanym działaczem Towarzystwa Szkoły Ludowej. W latach 1872-1891 pracował jako nauczyciel rysunku w Gimnazjum św. Anny, a od 1877 roku w Żeńskim Seminarium Nauczycielskim w Krakowie. – Eljasz-Radzikowski interesował się głównie tematami historycznymi. Tematy i motywy swoich obrazów wybierał, zasięgając sugestii, porad i wsparcia pisarza Józefa Ignacego Kraszewskiego (1812-1887), z którym się przyjaźnił. Odkrywał je w historycznych kronikach, pamiętnikach i wspomnieniach, w dziełach literackich i  legendach, po czym przenosił je na swoje historyczno-rodzajowe i batalistyczne płótna: „Męczeństwo św. Wojciecha“ (1862), „Bitwa pod Racławicami“ (1862), „Długosz jako nauczyciel synów Kazimierza Jagiellończyka“ (ok. 1864), „Mikołaj Kopernik na łożu śmierci“ (1869), „Obrona Krakowa przed Szwedami przez Stefana Czarnieckiego“ (1878) i „Wjazd Jana III do oswobodzonego Wiednia“ (1883). W latach 1864/1865 stworzył rysunki piórkiem do poematu Wincentego Pola „Pacholę hetmańskie“ a w 1868 roku cykl akwareli do „Marii“ Antoniego Malczewskiego. Dzieła Adama Mickiewicza były inspiracją do powstania takich obrazów jak „Klucznik Gerwazy“ (1866), „Woźny Protazy“ (ok. 1870) czy „Pan Twardowski i diabeł“ (1878). W swoich pejzażach utrwalał przede wszystkim Tatry, jak na przykład na obrazach: „Zagroda w Tatrach“ (1870), „Koleba księdza Stolarczyka w Tatrach“ (1876), „Przewodnik tatrzański w drodze na Polski Grzebień“ (1878), „Dolina Kościeliska“ (1883) czy „Targ góralski“ (1894). Dla polskiej parafii w Cincinnati wykonał obrazy o tematyce religijnej: „Chrystus“, „Matka Boża“ oraz „Wskrzeszenie Piotrowina“. Tworzył ilustracje do czasopism (np. Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego, Tygodnik Ilustrowany, Kłosy), kalendarzy i książek oraz projektował kostiumy historyczne i scenografie dla Teatru Miejskiego w Krakowie. Jego prace artystyczne znajdują się w Muzeach Narodowych w Krakowie, Poznaniu, Warszawie i Wrocławiu, w Bibliotece Jagiellońskiej i w Muzeum Historycznym w Krakowie, w Muzeach w Lesznie i Tarnowie, w Muzeum Ziemi Przemyskiej w Przemyślu, w Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie oraz w Galerii Narodowej we Lwowie. Wykonane przez niego obrazy religijne i freski podziwiać można w kościołach parafialnych w Chochołowie koło Nowego Targu, w Dzikowie i Muszynie, w katedrze w Przemyślu („Święty Antoni“), a także w Muzeum Chrześcijaństwa/Keresztény Múzeum w Ostrzyhomiu (Węgry). – W 1870 roku Eljasz-Radzikowski wydał pierwszy przewodnik po Tatrach pod tytułem „Ilustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic“, zawierający litografie i drzeworyty jego autorstwa. Późniejsze wydania (1891, 1896, 1900) ilustrował własnymi fotografiami. Druga jego monografia poświęcona Tatrom ilustrowana litografiami ukazała się w 1874 roku pod tytułem „Szkice z podróży w Tatry“. Od 1890 roku fotografował tatrzańskie krajobrazy, architekturę i sztukę ludową w Tatrach, a także życie codzienne i stroje tamtejszych mieszkańców. Fotografie służyły mu jako materiał do obrazów i rysunków, publikowanych w czasopismach, albumach i w formie pocztówek. W 1902 roku wydał obszerny przewodnik „Kraków dawny i dzisiejszy“, poświęcony historycznym zabytkom Krakowa.

Wystawy zbiorowe:

Od 1861 Kraków, Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie / 1864-1893 Warszawa, Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych.

 

Literatura:

Andrzej Szpakowski, Walery Eliasz Radzikowski, Muzeum Historyczne w Krakowie, Kraków 1960;Halina Stępień, Maria Liczbińska, Artyści polscy w środowisku monachijskim w latach 1828-1914. Materiały źródłowe, Warszawa 1994, s. 8, 36; Halina Blak i inni, Malarstwo polskie XIX wieku (Nowoczesne malarstwo polskie, 1), katalog wystawy, Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków 2001; J. Derwojed, [w:] Saur Allgemeines Künstlerlexikon, Tom XXXIII, München/Leipzig 2002, s. 270 i nast.

 

Źródła online:

Baza danych immatrykulacyjnych, Akademie der Bildenden Künste München, Księga immatrykulacyjna nr 2, 01922 Valery Eljasz (błędnie podany rok 1862). Dostęp w Internecie:http://matrikel.adbk.de/matrikel/mb_1841-1884/jahr_1862/matrikel-01922

Liczne prace artysty w wirtualnej galerii „Pinakoteka Zaścianek“. Dostęp w Internecie: https://www.pinakoteka.zascianek.pl/Eljasz_Radzikowski/Index.htm

 

Axel Feuß, marzec 2018 r.