Polscy stypendyści w Niemczech przed Wiosną Ludów: Julian Szotarski

Okres Wielkiej Emigracji
 

W listopadzie 1830 w Warszawie wybuchło powstanie listopadowe mające na celu odzyskanie niepodległości Polski. Po jego stłumieniu w 1831 roku dziesiątki tysięcy powstańców musiały opuścić Polskę w ramach tzw. Wielkiej Emigracji. Kto pozostał w kraju, na tego czekały surowe kary. Oficerowie, intelektualiści i ich rodziny, ale także studenci opuszczali kraj, przekraczając granice austriacką i pruską. Powstanie było niezmiernie dotkliwe zwłaszcza dla studentów, bowiem zamykając wszystkie uczelnie wyższe w Królestwie Polskim, pozbawiono ich możliwości kontynuowania studiów w Polsce.

Większość emigrantów i emigrantek kierowała się do Francji, najczęściej do Paryża. Jednak z biegiem czasu coraz więcej Polek i Polaków kwaterowano w mniejszych miastach i miasteczkach, a udzielane im przez rząd francuski świadczenia ulegały stopniowemu zmniejszaniu. Byli jednak również tacy, którzy wybierali niemieckie uniwersytety, cieszące się w owym czasie niezmiernie dobrą opinią na arenie międzynarodowej. Panujący wówczas w Niemczech entuzjazm dla Polski sprawiał, że niemieckie uczelnie chętnie przyjmowały polskich uchodźców i uchodźczynie.

Podczas przemarszu przez Niemcy szczególnie entuzjastycznie witano Polki i Polaków na południu kraju, ogłaszając ich walczącymi o wolność bohaterkami i bohaterami Europy. Chęć niesienia pomocy była ogromna. Polskie komitety i stowarzyszenia pomocowe, które stworzono w trakcie powstania zgodnie z podziałem na płeć, zbierały pieniądze, gromadziły liczne dary rzeczowe i spore kwoty pieniężne oraz wysyłały je do Polski. Po stłumieniu powstania stan gromadzonych środków nadal był jeszcze bardzo wysoki, a że kontakty między uniwersytetami były bardzo ścisłe, a często sami profesorowie angażowali się w pomoc dla polskich obywateli, to od 1832/1833 roku zaczęto z tych funduszy tworzyć stypendia dla uchodźców podejmujących studia na uniwersytetach znajdujących się wzdłuż szlaków przemarszu. 

 

Julian Szotarski – student w Heidelbergu
 

„Muszę jednak przyznać, że nic nie wywarło na mnie takiego wrażenia, jak przyjęcie nas przez Niemców. Było to dla mnie zupełnie nowe, dotąd nieznane, błogie uczucie, które teraz sprawiało mi wewnętrzną przyjemność.” ([Julian Szotarski]: Skizzen aus Polen. Aus der Brieftasche eines polnischen Offiziers [Szkice z Polski. Z notatnika polskiego oficera], Frankfurt am Main 1832, s. 85).

Jednym z korzystających z tej pomocy stypendystów był pochodzący ze Śląska Julian Walenty Szotarski. Ów były student medycyny na warszawskiej uczelni oraz oficer powstania listopadowego wpisał się na listę studentów badeńskiego Uniwersytetu w Heidelbergu 6 czerwca 1832 roku; opuścił go jako doktor w 1836 roku. Prawdopodobnie tam właśnie spotkał dwunastu innych Polaków, którzy podjęli studia w Badenii, w tym Bronisława Trentowskiego, Faustyna Więckowskiego, Jana Gruszczyńskiego i Carla Taege. Polscy stypendyści studiowali w Heidelbergu za zgodą badeńskich władz. Szotarski był także pisarzem. W 1832 roku opublikował „Skizzen aus Polen” („Szkice z Polski”), w których opisywał swoje przeżycia podczas i po powstaniu, kiedy przebywał w Niemczech. Ukazały się one w dwóch wydaniach – jeden drukowany we Frankfurcie, drugi w Heidelbergu. Rok później wyszły jego „Pulawy: Historische Erzählung aus dem letzten polnischen Freiheitskampfe” („Puławy. Opowiadanie historyczne z okresu ostatnich walk Polski o niepodległość”), które zadedykował księciu Adamowi Jerzemu Czartoryskiemu. Poza tym tłumaczył na polski pisma Johanna Wolfganga von Goethego, a także rozprawy medyczne z angielskiego na niemiecki oraz publikował teksty krytyczne na temat literatury polskiej w niemieckich czasopismach.

Utwory, w których Szotarski pisał o walkach powstańczych i ucieczce z kraju, o przybyciu do Niemiec i napotkanym tu entuzjazmie dla Polski, o dawnej wrogości, ale i o nawiązującej się przyjaźni między Polską i Niemcami, mają częściowo charakter autobiograficzny. Do tego autor próbował pełnić rolę pośrednika kulturowego między Polską a Niemcami.

Po studiach w Niemczech Szotarski przeniósł się do Paryża, gdzie przebywając na emigracji, pracował jako wydawca, krytyk literacki i pisarz. Był bliskim przyjacielem Adama Mickiewicza, któremu miał towarzyszyć do końca w 1838 roku, nawet przy łożu śmierci.

 

Polki i Polacy w Heidelbergu i Badenii po 1832 roku
 

Tymczasem w Heidelbergu zmienił się klimat polityczny dla Polek i Polaków. Agitacje polityczne w latach 30. XIX wieku, w których brali udział również polscy obywatele, sprawiały, że ich status bohaterów zaczął słabnąć, a coraz częściej postrzegano ich jako element wywrotowy; wydarzeniami, w których uczestniczyli Polki i Polacy, były między innymi Hambacher Fest 1832 (święto na zamku w Hambach) oraz Frankfurter Wachensturm 1833 (szturm na posterunki we Frankfurcie nad Menem). Zwłaszcza to drugie wydarzenie wywołało silne reperkusje w Badenii, gdyż w jego trakcie polskie oddziały z francuskiego Besançon miały wspólnie ze studentkami i studentami doprowadzić do przewrotu w tym kraju, i choć ostatecznie do tego nie doszło, to jednak taki obrót sprawy brano pod uwagę. Uniwersytet w Heidelbergu odczuł skutki tych wydarzeń w postaci spadku liczby osób studiujących; dotknęło to bezpośrednio również Polki i Polaków studiujących w Niemczech:

„Udział Polaków w zawierusze frankfurckiej i usiłowania emigracji obudzenia w kraju nowego powstania, nie pozostały bez skutku i ściągnęły na nas podejrzenie, że każdy Polak był rewolucyjnym agentem. Zewsząd przeto starano się też nas pozbyć, a chociaż nas nie wypędzano, to utrudniano nam pobyt nad Renem, ażebyśmy się sami wynieśli.” (Wiktor Feliks Szokalski: Wspomnienia z przeszłości, tom II (1.II): 1830–1837, Wilno 1921, s. 151)

Skutki tych wydarzeń odczuł dotkliwie na własnej skórze polski lekarz Wiktor Feliks Szokalski zaledwie kilka lat po pierwszej fali polskich studentów i studentek, kiedy w 1835 roku przybył do Heidelbergu w celu kontynuacji studiów medycznych rozpoczętych w Gießen, mieście w Księstwie Hesji. Niestety, nie otrzymał pozwolenia na pobyt, ergo nie mógł się immatrykulować, więc po upływie półrocznego okresu tolerowanego pobytu opuścił Heidelberg.

 

Filip Emanuel Schuffert, kwiecień 2024 r.

 

Literatura:

• Brudzyńska-Němec, Gabriela: Polenvereine in Baden. Hilfeleistung süddeutscher Liberaler für die polnischen Freiheitskämpfer 1831–1832, Heidelberg 2006.
• Hackmann, Jörg / Marta Kopij-Weiß: Nationen in Kontakt und Konflikt. Deutsch-polnische Beziehungen und Verflechtungen 1806–1918, Darmstadt 2014.
• Hein-Kircher, Heidi: Der Novemberaufstand 1830/31 und seine Folgen, [w:] Müller, Michael G. i in. (red.): Polen in der europäischen Geschichte. T. 3: Die polnisch-litauischen Länder unter der Herrschaft der Teilungsmächte (1772/1795–1914), Stuttgart 2020, s. 197–205.
• Kamela, Małgorzata: Szotarski, Julian Walenty, [w:] Polski słownik biograficzny. T. 48, Warszawa/Kraków 2012–2013, s. 585 i nast.
• Leiserowitz, Ruth: W poszukiwaniu wiedzy. Polscy studenci na uczelniach niemieckich w XVIII i XIX wieku, [w:] Mówią Wieki 704 (2018), s. 34–27.
• Molik, Witold: Polscy studenci na uniwersytetach niemieckich od końca XVIII do początku XX wieku, Poznań 2016.
• Strobel, Georg W.: Die deutsche Polenfreundschaft 1830–1834. Vorläuferin des organisierten politischen Liberalismus und Wetterzeichen des Vormärz, [w:] Rainer Riemenschneider (red.): Die deutsch-polnischen Beziehungen 1830–1848. Vormärz und Völkerfrühling, Braunschweig 1979, s. 126–147.