Nazistowski system penitencjarny wobec polskich więźniów – „Polenlager” w Eich

Postulat badawczy dotyczący „Polenlager” w Eich
 

„Polenlager” (obóz dla Polek i Polaków) w nadreńsko-heskiej miejscowości Eich koło Wormacji, który był zlokalizowany na terytorium obecnego kraju związkowego Nadrenii-Palatynatu, a do 1945 roku mieścił się w granicach ówczesnej Ludowej Republiki Hesji (Volksstaat Hessen), to jedno z ważniejszych miejsc związanych z losami Polek i Polaków podczas II wojny światowej w tym regionie. Cenne informacje na temat obozu, w którym osadzano osoby skazane przez nazistowski wymiar sprawiedliwości, są zawarte w pracy Heidi Fogel z 2004 roku „Das Lager Rollwald. Strafvollzug und Zwangsarbeit 1938 bis 1945”. Niestety to, co wtedy w swojej publikacji stwierdziła Fogel, pisząc, że „historia obozu w Eich [...] dotychczas pozostaje niezbadana”[1], do dziś nie straciło aktualności. Co prawda Krajowa Centrala Kształcenia Obywatelskiego w Nadrenii-Palatynacie (Landeszentrale für politische Bildung Rheinland-Pfalz) zebrała nowe informacje dotyczące „Polenlager” i w 2015 roku, w związku z odczytem Heidi Fogel i sprawozdaniem pracownika Centrali, Uwego Badera, zatytułowanym „Werkstattbericht über den Stand bisheriger Recherchen zum sog. »Polen­lager« Eich” („Sprawozdanie z warsztatów na temat tzw. »Polenlager« w Eich”)[2], zaproponowała razem z heską Centralą i z Muzeum Historii Gminy Związkowej Eich (Museum der Verbandsgemeinde Eich), by rozważyć „czy i w jaki sposób można tego rodzaju obozy i ich ofiary ocalić przed zapomnieniem także na terenie Hesji Nadreńskiej i Południowej Hesji”[3], to jednak obszerniejszej publikacji poświęconej obozowi brak do dziś. Poza tym, zarówno w miejscu dawnego obozu głównego (Stammlager) jak i jego podobozów (Außenlager) brak jakichkolwiek widocznych znaków, które przypominałyby o ich istnieniu[4]. Stąd też historia „Polenlager” w Eich stanowi lukę naukową, której wypełnienie byłoby nie tylko korzystne dla badań nad zbrodniami narodowego socjalizmu w Nadrenii-Palatynacie i Hesji, lecz miałoby także pozytywny wpływ na lokalne inicjatywy zmierzające do przypomnienia o obozie tam, gdzie kiedyś istniał, oraz do zachowania pamięci o wydarzeniach z nim związanych[5].

 

Obóz główny, jako zakład penitencjarny dla polskich skazańców
 

„Polenlager” w Eich był jednym z trzech głównych obozów; pozostałe dwa znajdowały się w miejscowościach Dieburg i Nieder-Roden – ostatni znany także jako obóz w Rollwald. Wszystkie trzy obozy należały do kompleksu obozowego Rodgau[6], który znajdował się w Hesji i był użytkowany przez nazistowski wymiar sprawiedliwości. Naczelny nadzór nad wszystkimi zakładami karnymi oraz nad systemem penitencjarnym leżał w gestii Ministerstwa Sprawiedliwości Rzeszy (Reichsjustizministerium). Z kolei odpowiedzialność za obóz ponosiła również Prokuratura Generalna (Generalstaatsanwaltschaft) w Darmstadt, a urzędnikiem o najwyższym stopniu w głównym obozie był zawsze jego kierownik[7]. Początkowo obóz w Eich był podobozem obozu w Rollwald, jednak po rozbudowie, z dniem 1 czerwca 1942 roku, otrzymał status obozu głównego oraz nazwę „Stammlager III”, i służył odtąd jako „zakład karny dla polskich skazańców”:

„Na początku [obozowi w Eich] przyporządkowano pięć podobozów w miejscowościach Abenheim [obecnie dzielnica Wormacji], Groß-Rohrheim [koło Biblis w Hesji] i Viernheim [na północny wschód od Mannheim, aczkolwiek w Hesji] oraz dwa zupełnie nowe obozy w Monsheim [na zachód od Wormacji] i Biblis. […] Niemieckich i austriackich więźniów, którzy dotąd przebywali w Eich, Abenheim, Groß-Rohrheim i Viernheim wywieziono, a na ich miejsce sprowadzono 409 polskich więźniów”[8].

 

Powstanie specjalnego obozu dla polskich więźniów i więźniarek w lutym 1942 roku stało się możliwe po przyjęciu w styczniu 1942 roku przez Ministerstwo Sprawiedliwości regulaminu wykonywania kar pozbawienia wolności orzeczonych wobec Polek i Polaków (Polenvollzugsordnung) i tworzenia w tym celu obozów głównych i podobozów[9]. Tym samym doprecyzowano plany Ministerstwa Sprawiedliwości Rzeszy z 1941 roku, które przewidywały tworzenie obozów karnych dla osób wyznania mojżeszowego oraz dla Polek i Polaków: „W rozporządzeniu o postępowaniu karnym przeciwko Polkom i Polakom [Polenstrafrechtsverordnung] kara więzienia [Gefängnis] została zastąpiona karą obozu karnego [Straflager], natomiast kara ciężkiego więzienia [Zuchthaus] miała być wymierzana w postaci zaostrzonego obozu karnego [verschärftes Straflager]”[10].

Zgodnie z ideologią rasową narodowych socjalistów, dla których życie Polek i Polaków w porównaniu z osobami pochodzącymi z Europy Zachodniej było mniej wartościowe, osoby polskiego pochodzenia osadzone w tego typu obozach doświadczały szczególnych form dyskryminacji:

„Odbywanie kar w tzw. »Polenlager« miało być realizowane według bardziej surowych zasad niż miało to miejsce w innych obozach dla osób skazanych przez wymiar sprawiedliwości. Życie codzienne w obozie upływało pod znakiem bezwzględnej dyscypliny i ciężkiej pracy i to bez wynagrodzenia. Z reguły pracowano godzinę dłużej niż w zakładach karnych, w których odbywano kary ciężkiego więzienia. Dzień w dzień usiłowano wykorzystać możliwości fizyczne polskich więźniów i więźniarek aż do granic ludzkiej wytrzymałości”[11].

I choć obozy karne nie były obozami koncentracyjnymi, to stosowano w nich perfidne formy upokorzenia i bezgraniczną przemoc oraz realizowano plan eksterminacji przez pracę – w obozach wymiaru sprawiedliwości Rodgau wykorzystywano osadzone w nim osoby w możliwie największej mierze, nie zapewniając im należytego wyżywienia i dostatecznych warunków  higienicznych. Tym samym  akceptowano wypadki śmiertelne w wyniku trudnych warunków życia i pracy[12], co z kolei przywołuje na myśl sytuację panującą w obozach koncentracyjnych. Oczywiście, istniały także różnice pomiędzy poszczególnymi obozami; przykładowo w obozie głównym w Dieburgu osoby osadzone były umieszczone w solidnie wybudowanych budynkach, a w głównych obozach w Eich i Nieder-Roden w barakach, co zapewne miało wpływ na wskaźnik śmiertelności właśnie w tych obozach: „Z rozpoznania gminy Eich wynika, iż na cmentarzu obozowym w Eich pochowano co najmniej 61 robotników przymusowych”[13]. Z tego wynika, że „Polenlager” w Eich, wraz ze swoimi podobozami, miał najwyższy wskaźnik śmiertelności – nie w liczbach bezwzględnych, lecz w stosunku do liczby osób w nich więzionych[14].

„Stammlager III” wyróżniał się tym, że w jego podobozach osadzone były również Polki – jedyne kobiety pośród osób więzionych w kompleksie obozowym Rodgau. Sto polskich robotnic przymusowych, które przebywały w podobozie Groß-Rohrheim, musiało od wiosny 1942 roku wykonywać prace na rzecz firmy Agerzellulose GmbH. Jednak wiosną 1943 roku zmieniła się jurysdykcja podobozu i odtąd był on zarządzany przez obóz w Dieburgu[15].

 

Polscy więźniowie w „Stammlager III” w Eich
 

Jak dotąd losy polskich więźniów przetrzymywanych w „Stammlager III” w Eich, czyli w tzw. „obozie dla Polek i Polaków”, są mało znane szerszemu ogółowi. Podstawowe informacje na ich temat można pozyskać, przeglądając akta zgonów więźniów osadzonych w Eich[16]. Ponadto w zbiorach Arolsen Archives[17] znajduje się lista 23 osób polskiego pochodzenia, które zmarły w Eich w okresie narodowego socjalizmu. Ich nazwiska odnaleziono w aktach zgonów przed sporządzeniem listy. Jednym z polskich więźniów, który zmarł w Eich, był Stanislaus Kropidlowski. Mężczyzna urodził się 19 kwietnia 1908 roku we wsi Bród (niem. Brod), powiat Koło (wówczas Warthbrücken – nazwa wsi w latach 1941–1945), województwo  wielkopolskie. Na temat okoliczności jego zgonu czytamy w akcie zgonu (w tłumaczeniu na język polski): „Robotnik Stanislaus Kropidlowski, katolickiego [wyznania], zamieszkały w Buschen [polska nazwa Bożeń], Polska, zmarł 23 maja 1942 r. o godz. 14 min. 10 w obozie przy [ulicy] Goethestrasse w Eich. […] Zmarły był żonaty z Margarete Gruchot”[18]. Jako przyczynę śmierci podano gruźlicę płuc. Mężczyzna został pochowany w rzędzie 1, grób nr 6, na cmentarzu gminnym (Gemeindefriedhof) w Eich[19]. Niestety, z tych źródeł nie dowiemy się więcej o losach Kropidlowskiego. Jego droga przez mękę pozostanie zagadką, podobnie jak to, czy krewnych Kropidlowskiego poinformowano o jego śmierci, czy nie. Do dziś nie znamy żadnych jego zdjęć oraz nie wiemy, z jakiego powodu został aresztowany.

Jednym z polskich więźniów, w którego przypadku przyczyna aresztowania została zidentyfikowana, był Wladislaw Sch.[20], który urodził się w 1923 roku w Boruszynie, w okresie II Rzeczpospolitej powiat obornicki, województwo poznańskie (obecnie Oborniki Wielkopolskie), i podczas II wojny światowej musiał wykonywać roboty przymusowe w heskiej miejscowości Löhrbach:

„4 maja 1943 roku Sąd w Mannheim skazał 19-latka za »nierząd z § 175« na karę sześciu miesięcy obozu karnego. Następnie, w celu odbycia kary, przewieziono go do więzienia w Lörrach i stamtąd 20 marca 1944 roku trafił do obozu dla Polek i Polaków w Eich na terenie Hesji Nadreńskiej, który należał do kompleksu obozowego Rodgau. Po przybyciu na miejsce podano jego następujący rysopis: wzrost 1,78 m, oczy niebiesko-szare, włosy ciemnoblond. Zwolnienie z aresztu było przewidziane na dzień 19 września 1944 roku; nie odnotowano, czy rzeczywiście do tego doszło”[21].

Na koniec warto wspomnieć o jeszcze jednym więźniu osadzonym w „Polenlager”. Jest nim Mordka Fischauf, „masarz” z zawodu, który urodził się 16 października 1892 roku i zmarł 1 kwietnia 1942 roku w Eich, rzekomo na „katar kiszek”. Jego przypadek jest tym bardziej niezwykły, że Fischauf dostał się do Eich jako Polak żydowskiego wyznania. Jako jego wcześniejsze miejsce zamieszkania podano Chocin (poprawna niem. nazwa Chocen, polska – Choceń) w powiecie włocławskim (wówczas na terenie okupowanej Polski, w Kraju Warty), aczkolwiek urodzić miał się w „Posedgön [?] w Generalnej Guberni”. Informacja ta utrudnia dokładne zidentyfikowanie miejscowości, w której urodził się Mordka Fischauf[22].

Wszystkie trzy przykłady pokazują, jak mało dotąd wiemy o losach osób więzionych w „Polenlager” w Eich, uświadamiając jednocześnie, że ich zbadanie przy okazji eksploracji historii obozu miałoby ogromną wartość dla ocalenia ich przed zapomnieniem.

 

Christof Schimsheimer, listopad 2021 r.