Miariaże między polskimi i niemieckimi rodami dynastycznymi. Piastowie: Mieszko II Lambert – rok 1013

W 1013 roku Mieszko II Lambert (ur. 990, zm. 1034), przyszły król Polski, poślubia Rychezę Lotaryńską [niem. Richeza, także Rixa] (ur. ok. 996, zm. 1063), córkę hrabiego palatyna Lotaryngii Ezzona (ur. ok. 955, zm. 1034).

Małżeństwo Mieszka II i Rychezy zostało zaplanowane przez księcia Bolesława I Chrobrego (ur. 967, zm. 1025) i cesarza Ottona III przypuszczalnie już na zjeździe gnieźnieńskim wiosną 1000 roku. Mieszko był synem Bolesława z jego trzeciego małżeństwa z Emnildą, córką słowiańskiego księcia Dobromira. Pierwsze małżeństwo zawarł Bolesław w 984 roku – z córką margrabiego miśnieńskiego Rygdaga [niem. Rikdag II.] (zm. 985/986); drugą żoną Bolesława była córka księcia węgierskiego. Na spotkaniu w Gnieźnie, które miało miejsce podczas pielgrzymki Ottona do grobu św. Wojciecha Sławnikowica, cesarz przekazał polskiemu księciu insygnia królewskie. Odtąd kronikarze tytułują Chrobrego królem Polski, mimo że z uwagi na brak rytuału kościelnego nie doszło do jego formalnej koronacji. W dalszej części cesarskiej wyprawy, Otton i Bolesław – obaj przyjaźnili się z Wojciechem Sławnikowicem – udali się razem na uroczystość otwarcia grobu Karola Wielkiego do Akwizgranu[1].

Złożenie przysięgi małżeńskiej przez Mieszka i Rychezę ma na celu związanie Piastów i ze Świętym Cesarstwem Rzymskim Narodu Niemieckiego, i z panującym w nim rodem[2]. Ponieważ Otton III jest bezdzietny, przyszłą kandydatkę na żonę Mieszka wybiera spośród swoich siostrzenic, czyli córek jego trzech sióstr: Adelajdy [niem. Adelheid], Zofii [niem. Sophia] i Matyldy [niem. Mathilde]. Jego wybór pada na Rychezę – córkę Matyldy, tym samym wnuczkę cesarza Ottona II i cesarzowej Teofano [niem. Theophanu]. Ojcem Rychezy jest hrabia palatyn Lotaryngii Ezzon (właściwe imię Ehrenfried). Na ślub Mieszka z Rychezą trzeba będzie jednak jeszcze poczekać, ponieważ Otton III umiera niespodziewanie w czasie pobytu we Włoszech w 1002 roku, przed ukończeniem 22 roku życia. W tym samym roku Bolesław wydaje za mąż siostrę Mieszka Regelindę za Hermana – najstarszego syna margrabiego miśnieńskiego.

Kolejne dziesięciolecie stoi pod znakiem konfliktów o wpływy polityczne w Marchii Miśnieńskiej i Łużyckiej pomiędzy Piastami i następcą Ottona Henrykiem II (ur. 973-978, zm. 1024). W 1012 roku Bolesław domaga się od Henryka zgody na ślub syna, do którego dochodzi po zawarciu pokoju w Merseburgu w 1013 roku. Uroczystość ślubna odbywa się w Zielone Świątki w obecności Bolesława i Henryka. „Koligacje rodzinne z dworem Ottonów sprawiły, że ród Piastów awansował do kręgu najważniejszych rodów książęcych”[3]. Ślub następcy polskiego tronu z siostrzenicą Ottona III „podsycał nadzieje Piastów na uzyskanie [w przyszłości] królewskiego tytułu”[4]. Dla Henryka II pochodzącego z bawarskiej linii dynastii ottońskiej [inna nazwa dynastii to Ludolfingowie – przyp. tłum.], który dopiero rok później został koronowany na cesarza, wydarzenie to stanowiło prawdopodobnie mile widziany środek zapewnienia pokoju.

W 1016 roku przychodzi na świat syn Mieszka II i Rychezy – Kazimierz I Odnowiciel (ur. 1016, zm. 1058). Parę lat później, w roku 1025 roku, umiera Bolesław I Chrobry, którego legat Stolicy Apostolskiej tuż przed śmiercią koronuje na króla Polski. W tym samym roku Mieszko II Lambert i Rycheza przejmują po nim władzę i koronują się na króla i królową, wyprzedzając tym samym ewentualne zabiegi mające na celu uzyskanie korony ze strony Bezpryma (ur. ok. 987, zm. 1032) – starszego, wydziedziczonego zresztą przyrodniego brata Mieszka. U progu swego panowania Mieszko II uchodzi – zarówno w Polsce, jak i w Rzeszy – za monarchę absolutnego, choć od początku zupełnie nie dorównuje w tym względzie Konradowi II, następcy zmarłego w 1024 roku Henryka II. Konrad nie uznał ani koronacji Bolesława, ani Mieszka, uważając, że stanowiły naruszenie jego roszczeń do władzy. Z kolei Mieszko stanął po stronie lotaryńskiej opozycji przeciw Konradowi II, wspieranej przez rodzinę Rychezy[5].

Przeciwniczką Konrada II była także księżna Karyntii i Górnej Lotaryngii Matylda Szwabska (ur. 988/989, zm. 1032) – matka kandydata na króla pokonanego w wyborach przez Konrada. Blisko związana z dynastią Ezzonów, czyli rodziną Rychezy, podobnie jak oni sprzymierzyła się z Mieszkiem II. Prawdopodobnie między 1025 a 1027 rokiem Matylda napisała do Mieszka list, w którym zachwala go jako posługującego się greką i łaciną, a zatem znakomicie wykształconego protektora kościoła i nazywa go mianem króla niezwyciężonego (rex invictissimus) i to po wsze czasy. List jest opatrzony miniaturą (patrz zdjęcie tytułowe) przedstawiającą Matyldę, która przy okazji koronacji wręcza Mieszkowi cenny rękopis księgi liturgicznej „Liber de divinis officiis”[6]. Zupełnie odmienną opinię o polskim księciu zawierają przychylne cesarzowi, późniejsze roczniki magdeburskie („Annales Magdeburgenses”, 1176-1188)[7], potępiające go jako „antychrysta, Beliala, krwawego potwora i prześladowcę chrześcijan”[8].

Częste mariaże między przedstawicielami Piastów i niemieckich rodów książęcych generowały ożywioną wymianę kulturalną, która sprzyjała również procesowi chrystianizacji Polski. Badania archeologiczne i architektoniczne wykazały[9], że transfer kulturowy z Włoch do Polski przez obszar Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego miał decydujący wpływ na architekturę romańską w Polsce. Zarówno Rycheza, jak i jej syn Kazimierz, a także jego synowie Władysław I Herman i Bolesław II sprowadzają do Polski nie tylko misjonarzy, ale również rzemieślników do budowy kościołów, głównie z katedralnej strzechy budowlanej w Moguncji. Z Kolonii do Krakowa za sprawą Rychezy trafiają także relikwie św. Gereona, św. Feliksa i św. Adaukta – patronów kościołów, których budowę zleca Rycheza tuż po swoim ślubie w rezydencji królewskiej na Wawelu w Krakowie. Koncepcja budowy kościoła św. Gereona nawiązywała do kościołów św. Gereona w Kolonii i św. Michała w Hildesheim. Również Katedra Wawelska, której budowę rozpoczęto za panowania Władysława I Hermana, a kontynuowano za czasów Bolesława III i zakończono w 1118 roku, została zaprojektowana i zrealizowana przez nadreńskich budowniczych[10].

Od 1028 roku Mieszko II najeżdża Saksonię i Turyngię. W odwecie Konrad II podejmuje wyprawy wojenne przeciwko Polsce i w 1031 roku odzyskuje Łużyce. W tym samym roku ukrywający się przez pewien czas w Kijowie Bezprym przejmuje władzę i jako książę Polski wprowadza despotyczne rządy. Niedługo po tym pada ofiarą mordu. Mieszko zostaje jeszcze raz dopuszczony do jedynowładztwa, a gdy w niewyjaśnionych okolicznościach umiera w 1034 roku, wybuchają niepokoje społeczne i religijne[11]. Rycheza i jej wówczas już osiemnastoletni syn Kazimierz, nie mogąc wobec oporu szlachty pozostać przy władzy, opuszczają kraj w 1036 roku i udają się do Nadrenii, gdzie osiadają w klasztorze benedyktynów w Brauweiler założonym przez rodziców Rychezy w 1024 roku. Tymczasem kronika opactwa („Fundatio monasterii Brunwilarensis”, ok. 1080 r.)[12] zawiera zapis, że Rycheza porzuciła męża już przed jego śmiercią, bo wziął sobie nałożnicę. „Zdegustowana obyczajami i zwyczajami Polaków”, w przebraniu i w towarzystwie niewielu osób uciekła do Saksonii, gdzie cesarz Konrad II „przyjął [ją] z honorami i hojnie obdarował”. Wyjeżdżając, zabrała ze sobą i przekazała cesarzowi polskie insygnia koronacyjne, prawdopodobnie by je zachować dla syna Kazimierza. Konrad zaś pozwolił jej dalej nosić tytuł królowej Polski[13].

W 1038/1039 roku Kazimierz w asyście pięciuset cesarskich rycerzy wkracza na nadodrzańskie tereny przygraniczne i posuwając się dalej, odzyskuje władzę w Wielkopolsce, na Kujawach i w Małopolsce. Chcąc rozszerzyć swoje wpływy dalej na wschód, bierze ślub z Marią Dobroniegą, siostrą wielkiego księcia kijowskiego Jarosława I Mądrego, oraz aranżuje małżeństwo swojej siostry Gertrudy z synem Jarosława Izjasławem, Drugą siostrę wydaje za mąż za następcę tronu i przyszłego króla Węgier, Belę I[14].

W okresie panowania Kazimierza powstają nowe klasztory benedyktynów; nadreńscy misjonarze zakładają je w podkrakowskim Tyńcu, w Lubiniu, Mogilnie, Płocku i we Wrocławiu. Pierwszym opatem klasztoru w Tyńcu zostaje Aaron, biskup misyjny nominowany w Kolonii w 1046 roku. To właśnie on miał sprowadzić do Krakowa relikwie św. Gereona i rękopisy liturgiczne z Kolonii [15].

W tym czasie, prawdopodobnie od 1040 do 1047 roku, Rycheza przebywa w Klotten nad Mozelą – w majątku należącym do Ezzonów. Od 1047 roku zajmuje się spadkiem po swoich przodkach i sama nim zarządza. W 1048 roku rozpoczyna budowę budynków klasztornych i kościoła opactwa Brauweiler, które zostają ukończone w 1061 roku. Ostatnie lata życia spędza w swoich posiadłościach w Saalfeld w Turyngii. Została pochowana w kolegiacie św. Marii ad Gradus w Kolonii. Po rozwiązaniu kościoła szczątki Rychezy przeniesiono w 1817 roku do katedry kolońskiej i złożono w kaplicy św. Jana Chrzciciela, gdzie upamiętnia ją drewniany sarkofag na neoklasycystycznym postumencie ściennym z tablicą inskrypcyjną. Po bokach grobowca znajdują się dwa portrety, które przedstawiają postaci organizatora pochówku Rychezy w Kolonii, którym był arcybiskup Anno II, i samą Rychezę. Portrety sprowadzono z Krakowa, gdzie wcześniej zdobiły jeden z grobowców pochodzących z późnego średniowiecza w kościele Mariackim. Rychezę czczono, i nadal czci się jako błogosławioną, [mimo że nie została oficjalnie beatyfikowana – przyp. tłum.], zarówno tam, jak i w katedrze kolońskiej (patrz ilustracje poniżej)[16].

Axel Feuß, lipiec 2021 r.

Bibliografia:

Balzer, Owald, Genealogia Piastów, 2. nakład, Kraków 2005.

Barkowski, Robert F., Die Piasten und die Anfänge des polnischen Staates, Berlin 2018.

Görich, Knut, Eine Wende im Osten. Heinrich II. und Boleslaw Chrobry, [w:] Otto III. – Heinrich II.: eine Wende?, red. Bernd Schneidmüller i Stefan Weinfurter, 2. nakład, Stuttgart 2000, s. 95-167.

Jasiński, Kazimierz, Powiązania genealogiczne Piastów (małżeństwa piastowskie), [w:] Piastowie w dziejach Polski, red. Roman Heck, Wrocław 1975, s. 135-148.

Jasiński, Kazimierz, Rodowód pierwszych Piastów, 2. nakład, Poznań 2004, s. 113-120.

Kersken, Norbert, Heiratsbeziehungen der Piasten zum römisch-deutschen Reich, [w:] Fernhändler, Dynasten, Kleriker. Die piastische Herrschaft in kontinentalen Beziehungsgeflechten vom 10. bis zum frühen 13. Jahrhundert, red. Dariusz Adamczyk i Norbert Kersken, Wiesbaden 2015, s. 82, 89 i nast., 101 i nast.

Kersken, Norbert i Przemysław Wiszewski, Neue Nachbarn in der Mitte Europas. Polen und das Reich im Mittelalter, seria: „WBG Deutsch-Polnische Geschichte”, t. 1, Darmstadt 2020.

Labuda, Gerard, Mieszko II król Polski (1025–1034). Czasy przełomu w dziejach państwa polskiego, seria: „Rozprawy Wydziału Historyczno-Filozoficznego”, t. 73, Polska Akademia Umiejętności, Kraków 1992.

Ludat, Herbert, An Elbe und Oder. Skizzen zur Politik des Ottonenreiches und der slavischen Mächte in Mitteleuropa, Köln 1971.

Mieszko II Lambert, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 21, 1976, s. 33.

Mühle, Eduard, Die Piasten. Polen im Mittelalter, München 2011, s. 28-30.

Röckelein, Hedwig, Heiraten, ein Instrument hochmittelalterlicher Politik, [w:] Der Hoftag in Quedlinburg 973. Von den historischen Wurzeln zum Neuen Europa, red. Andreas Ranft, Berlin 2006, s. 99-136.

Rycheza, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 33, 1991/92, s. 368.

Schreiner, Peter, Richeza, Königin von Polen und Gönnerin der Abtei Brauweiler. Beziehungen zwischen Deutschen und Polen vor 1000 Jahren, katalog wystawy, Verein für Geschichte und Heimatkunde, Pulheim 1998.

Schreiner, Peter i Andrzej Kaszubiewicz, Königin Richeza, Polen und das Rheinland. Historische Beziehungen zwischen Deutschen und Polen im 11. Jahrhundert / Królowa Rycheza, Polska i Nadrenia. Stosunki między Polakami a Niemcami w XI wieku, katalog wystawy, Verein für Geschichte und Heimatkunde Pulheim / Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, Lednogóra, 1996.

Swiechowski, Zygmunt, Königin Richeza von Polen und die Beziehungen polnischer Kunst zu Köln im 11. Jahrhundert, [w:] „Kölner Domblatt”, nr 40, Köln 1975, s. 27-48.

 

Źródła online:

Fößel, Amalie, Richeza, [w:] „Neue Deutsche Biographie”, t. 21, 2003, s. 516 i nast. Wersja online: https://www.deutsche-biographie.de/sfz30920.html#ndbcontent

Heidrich, Ingrid, Richeza, Königin von Polen, [w:] „Portal Rheinische Geschichte”, http://www.rheinische-geschichte.lvr.de/Persoenlichkeiten/richeza/DE-2086/lido/57cd1e9ba1e476.83090871

Trawkowski, Stanisław, Rycheza (Richiza, Richeza, Ryksa), [w:] „Internetowy polski słownik biograficzny”, https://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/rycheza-richiza-richeza-ryksa

(dostęp do źródeł online: lipiec 2018 r.)