Dziesięciu Zapomnianych w parku

Co w 1945 roku robiło siedmiu Polaków i trzech pozostałych mężczyzn z Włoch i Związku Radzieckiego w Wetter nad Ruhrą, by ostatecznie stracić tam życie?

Tuż po napaści Niemiec na Polskę i rozpoczęciu drugiej wojny światowej 1 września 1939 roku niemiecki przemysł zbrojeniowy potrzebował ogromnej liczby rąk do pracy. Rdzennych Niemców, odtąd masowo wysyłanych na front, trzeba było zastąpić zagraniczną siłą roboczą, notabene rekrutowaną w coraz bardziej brutalny sposób, a także jeńcami wojennymi[6]. Dotyczyło to także miasta Wetter nad Ruhrą. Pismem z dnia 9 października 1939 roku Ministerstwo Pracy (Reichsarbeitsministerium) po raz pierwszy informuje władze miasta o zatrudnieniu jeńców wojennych w rolnictwie i leśnictwie; spodziewając się pierwszego transportu polskich jeńców już 13 listopada 1939 roku, władze powiatu Ennepe-Ruhr podjęły szybkie działania mające na celu przygotowanie zakwaterowania, toalet, wież strażniczych i sienników pod głowę oraz ogrodzenia z drutu kolczastego(z braku surowców nie wzmocnionego żelazem), które „od początku miało uniemożliwiać bezpośredni kontakt [jeńców] z mieszkańcami”[7]. Trzy miesiące po rozpoczęciu wojny na terenie Trzeciej Rzeszy przebywało ćwierć milionów polskich jeńców wojennych oraz około 30 000 osób cywilnych z Polski, głównie kobiet, wykonujących roboty przymusowe[8].

Początkowo jeńcy wojenni pracujący w Wetter byli kwaterowani w skonfiskowanych lokalach restauracyjnych (np. obozy „Bauer‘scher Saal“ i „Düllmann’scher Saal“), później powstały obozy zabudowane barakami (jak ten w Oberwengern). Z pracy jeńców korzystały firmy takie jak: spółka akcyjna DEMAG, Gussstahlwerk Carl Bönnhoff oraz Gussstahlwerk Ludwig Bönnhoff (odlewnie staliwa), Stahlwerk Mark A.G. (huta stali), Gesenkschmiede und Feilenfabrik Carl & Walter Prinz (kuźnia matrycowa wraz z fabryką pilników), Stahlwerke Harkort-Eicken Hagen (huta stali) z siedzibą w Wetter, Bauunternehmen Geis (przedsiębiorstwo budowlane) oraz Urząd Miasta Wetter, a także Färberei und chemische Reinigung Lindackers (farbiarnia i pralnia chemiczna). Wszystkie te firmy oraz Urząd Miasta partycypowały w kosztach utrzymania obozów. Z kolei właściciele i właścicielki małych przedsiębiorstw w Wetter wystawiali rachunki za artykuły spożywcze, usługi pralnicze, artykuły biurowe (stempel obozowy), papier zaciemniający, lekarstwa i tak dalej[9].

Wszyscy z dziesięciu wspomnianych mężczyzn trafili do Zagłębia Ruhry właśnie w tym kontekście. W 1945 roku siedmiu mężczyzn z Polski było zakwaterowanych w obozie, który mieścił się w budynku przy ulicy Kaiserstraße 56. Jedenaście lat wcześniej w Księdze Adresowej Miasta Hagen odnotowano pod tym adresem siedzibę i Dom Spotkań Katolickiego Stowarzyszenia Obywateli (Bürgerverein) a także kasztelana i modystkę jako mieszkańców budynku, który miał znajdować się w pobliżu katolickiego kościoła parafialnego pod wezwaniem św. Piotra i Pawła. Od 1938 roku do lat 50. był tu zameldowany właściciel gospody Wilhelm Dröge; w księdze za rok 1941/1942 wraz z współlokatorką – „młodą bufetową”[10]. Trzech pozostałych mężczyzn zakwaterowano w innych miejscach: Ukraińca w obozie „Düllmann‘scher Saal” przy Schöntaler Straße 40, Rosjanina ze Stalingradu w zakładowym obozie Bönnhoffów przy Wittener Straße 2, a włoskiego lekarza w dużym obozie spółki DEMAG w Oberwengern[11].

W ostatnich dniach wojny miasteczko przemysłowe Wetter znalazło się pod silnym ostrzałem amerykańskiej artylerii. Celem ostrzału stały się domy prywatne i szpital, a także obozy jeńców wojennych i obozy dla robotników i robotnic przymusowych. Pięciu Polaków, których nazwiska widnieją na drewnianej tablicy, zginęło 12 kwietnia 1945 roku około północy podczas ostrzału budynku przy Kaiserstraße 56; dwaj Polacy zameldowani pod tym samym adresem zginęli w innych okolicznościach: 54-latek dwa dni wcześniej, 32-latek trzy dni później. Włoski lekarz z obozu w Oberwengern zginął także 12 kwietnia 1945 roku – zmarł tego dnia późnym wieczorem trafiony odłamkiem granatu podczas udzielania pomocy lekarskiej w obozie „Düllmann’scher Saal”. 27-letni Ukrainiec zmarł od ciężkich ran postrzałowych, zadanych mu „za szaber”, trzy dni po kapitulacji, jeszcze przed świtem dnia 16 kwietnia 1945 roku[12]. Ówczesny kronikarz wojenny wielokrotnie donosił o niedoborach żywności i wynikającym z tego dotkliwym głodzie w Wetter; poza tym w godzinach między 18:00 a 8:00 obowiązywała godzina policyjna. Według odezwy komisarycznego burmistrza miasta Lorka z 14 kwietnia 1945 roku, mieszkańcy Wetter mieli pomóc w zapewnieniu żywności „obcym robotnikom”[13]. Również rosyjski strażnik w obozie przy Wittener Straße 2 przeżył upadek miasta tylko o parę godzin: Jak wynika z aktu zgonu, jego rodacy dokonali na nim krwawej zemsty[14].

W tych dniach w Wettern musiał panować niezwykły chaos i pośpiech: 13 kwietnia miasto zostaje przekazane przedstawicielom wojsk amerykańskich. Wszystkie obozy jeńców wojennych oraz obozy robotników i robotnic przymusowych zostają zlikwidowane, więzieni w niewolniczych warunkach ludzie zostają wypuszczeni na wolność, gdzie radząc sobie sami, domagają się chleba i swoich praw. Pokonani martwią się o swoje losy i w popłochu niszczą inkryminujące dokumenty.

Wiele zabitych osób, które były zatrudnione przy robotach przymusowych na terenie Wetter, miasto pochowało na Nowym Cmentarzu (dziś: Park der Ruhe przy Gartenstraße) i na cmentarzu ewangelickim w (Wetter-) Wengern. W przypadku siedmiu Polaków, Włocha, Ukraińca i Rosjanina, którzy zginęli w ostatnich dniach wojny i których nazwiska widnieją na drewnianej tablicy, rzekomym miejscem ostatniego spoczynku stał się położony dwie ulice dalej Stary Cmentarz w Wetter. 14 czerwca 1945 roku burmistrz Lorek zniósł rozporządzenie z dnia 2 sierpnia 1941 roku w sprawie zamknięcia Starego Cmentarza dla pochówków (Außerbenutzungsetzung), jednocześnie podejmując decyzję o ponownym dopuszczeniu miejsca przy Bornstraße do tych celów[15]. Z powyższego wynika zatem, że mogiła zbiorowa dziesięciu zabitych mężczyzn powstała najwcześniej dwa miesiące po tragicznych wydarzeniach kwietniowych. (zdj. nr 4)