Dzieci na robotach przymusowych w Hesji – historia Tomasza Kiryłłowa

Tomasz Kiryłłow (drugi z lewej) z kolegami ze szkoły
Tomasz Kiryłłow (drugi z lewej) z kolegami ze szkoły

Przygnębienie, tęsknota za domem i emocjonalny ból stały się szybko nieodłącznym towarzyszem głodu: „Głód dokuczał [nam] niemiłosiernie. Tęskniliśmy za rodzicami i wolnością”[20]. Apatia oraz uraz, którego nabawił się Tomasz Kiryłłow, spowodowały, że chłopak sam zgłosił się w obozowej izbie chorych, tzw. Krankenrevier (dosł. „rewir dla chorych”). Pracując coraz mniej i nie spełniając wyznaczonych przez Niemców limitów pracy, Tomasz Kiryłłow został posądzony o rzekomy „sabotaż” i 14 maja 1943 roku[21] przewieziony do „Wychowawczego Obozu Pracy” w Heddernheim[22] w eskorcie SS-manów. Tu był systematycznie bity. W swoich wspomnieniach pisze, że najsłabsze osoby były umieszczane w obozowej izbie chorych i tam mordowane:

„Niektórzy nowi byli tak zastraszeni, że pracowali szybko. Szybko też ogarniało ich takie zmęczenie, że ledwo się ruszali. Wówczas esesmani bili ich kolbami i bykowcami tak długo, aż broczący krwią i posiniaczeni tracili przytomność. Przenoszono ich do obozu, gdzie w rewirze dostawali śmiertelny zastrzyk fenolu“[23].

Po sześciu tygodniach aresztu poprawczego, 3 sierpnia 1943 roku Tomasz Kiryłłow został, jako „migający się od pracy obibok”, deportowany do obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie[24], gdzie przydzielono mu numer obozowy więźnia 14640.

Ze stalagu w Buchenwaldzie Kiryłłow był wysyłany do oddziałów roboczych (Arbeitskommandos) w podobozach Buchenwaldu. Ważył wtedy jedyne 48 kilogramów[25], był chory i miał okaleczone nogi[26]. Wątpił, że uda mu się przeżyć. W maju 1944 roku pracował w podobozie na północy Francji (Hesdin, V Brygada Budowlana)[27]. To, że przetrwał zawdzięcza głównie polskim, radzieckim i francuskim organizacjom pomocowym, które zaopatrywały go w dodatkową żywność. Ostatecznie 12 maja 1944 roku udało mu się uciec i dołączyć do francuskiego ruchu oporu Résistance. Przetrwał do końca wojny dzięki ruchowi oporu działającemu na północy Francji[28]

Po wojnie Tomasz Kiryłłow kilkakrotnie przyjeżdżał z Polski do Francji i Niemiec, aby spotkać się z byłymi działaczami ruchu oporu lub robotnikami przymusowymi, których poznał w Hesji, a także w celu prowadzenia poszukiwań byłych więźniów Buchenwaldu. Jego wspomnienia ukazały się najpierw w 1980 roku w PRL-u pod tytułem „I tak przegracie wojnę”. Z kolei niemieckie tłumaczenie zatytułowane „Und ihr werdet doch verlieren. Erinnerungen eines polnischen Antifaschisten” zostało wydane w 1985 roku w NRD przez berlińskie wydawnictwo Dietz. Czytając je należy mieć także na uwadze kontekst, jakim jest heroiczna narracja o walce komunizmu z faszyzmem – zwłaszcza w odniesieniu do Buchenwaldu, który symbolizował antyfaszystowską kulturę pamięci. Niemiecki wydawca opatrzył publikację adnotacjami, by w ten sposób wpłynąć na radykalizację dyskursu politycznego na temat tekstu i skierowanie go w pożądanym kierunku. Na szczęście liczne badania historyczne dają dziś możliwość porównania wspomnień Tomasza Kiryłłowa z wypowiedziami innych dzieci lub nastolatków wywiezionych na roboty przymusowe w Rzeszy. Przykładowo w ramach projektu badawczego przeprowadzonego na brytyjskim Uniwersytecie w Wolverhampton dokonano analizy 54 wywiadów narracyjnych z byłymi dziecięcymi robotnicami i robotnikami przymusowymi z Polski[29]

W 2019 roku w Wetzlarze odsłonięto tablicę upamiętniającą Tomasza Kiryłłowa[30].

 

Emmanuel Delille, lipiec 2022 r.

 

Informacje uzupełniające:

https://wetzlar-erinnert.de/ns-zwangsarbeit/neue-ausstellung/tafel-4/ 

 

Wideo: 

Wizyta Tomasza Kiryłłowa w Wetzlarze w 1987 r., 30 min. 21 sek.

https://www.youtube.com/watch?v=4OSrVPDbvrs 

 

[20] Tamże, s. 54.

[21] Tamże, s. 97.

[22] Por. Friedrich Wehe, Das Arbeitserziehungslager Frankfurt-Heddernheim, [w:] Hessenhinter Stacheldraht. Verdrängt und vergessen. KZs, Lager, Außenkommandos, red. Lothar Bembenek, Frank Schwalba-Hoth i DIE GRÜNEN im Landtag (Hessen), s. 85–95. Obecnie w miejscu byłego „Wychowawczego Obozu Pracy” przy ulicy Oberschelder Weg w dzielnicy Heddernheim znajduje się ustanowione w 1986 roku Miejsce Pamięci. Por. https://www.lagis-hessen.de/de/subjects/idrec/sn/nstopo/id/4 (dostęp: 27.06.2023 r.).

[23] T. Kiryłłow, I tak przegracie..., s. 101 i nast.

[24] Tomasz Kirylow, karta więźnia, Buchenwald, 6271861, ITS Digital Archive, Arolsen Archives.Por. https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/6271860?s=Kirylow&t=222836&p=1 Przechowywane w zbiorach Archiwum ITS (International Tracing Service [Międzynarodowa Służba Poszukiwań]; obecna nazwa Arolsen Archives) karty kartotekowe i osobiste dokumenty więźnia Tomasza Kiryłłowa są opatrzone nazwiskiem „Kirylow”.

[25] T. Kiryłłow, I tak przegracie..., s. 123.

[26] Fragment dotyczący izby chorych w Buchenwaldzie powstał pod wpływem co najmniej dwóch wypowiedzi znalezionych w książkach, które przeczytał jeszcze przed spisaniem swoich wspomnień – Czesław Ostańkowicz, Porażeni nie chcą umierać, Wrocław 1973, Zygmunt Zonik, Opowieści z nieprawdopodobnego rewiru, Warszawa 1974. W tej drugiej najbardziej wstrząsnęła nim relacja byłego lekarza, Władysława Wiklera. Ogólnie te wypowiedzi mają jednak względne znaczenie, gdyż na temat izb chorych w Buchenwaldzie wypowiadało się wielu naocznych świadków, a ich wypowiedzi były publikowane w wielu językach. Ich autorzy cytują się wzajemnie. Są to retrospektywne opowieści, które opierają się zarówno na publikacjach innych autorów, jak i na własnych wspomnieniach.

[28] Kiryłłow pisze, że wielu robotników, którzy wraz z nim zostali wywiezieni do Hesdin w 1944 roku i trafili do V Brygady Budowlanej, zostało zamordowanych. T. Kiryłłow, I tak przegracie..., s. 221 i nast. Por. Arolsen Archives.

[29] „Child Forced Labourers in Occupied Poland: Experiences, resilience and post-war discourses“ – projekt Uniwersytetu w Wolverhampton wsparty przez niemiecką „Fundację Pamięć, Odpowiedzialność i Przyszłość” (Stiftung Erinnerung, Verantwortung und Zukunft, w skrócie Stiftung EVZ). Por. Johannes-Dieter Steinert, Deportation und Zwangsarbeit. Polnische und sowjetische Kinder im nationalsozialistischen Deutschland und im besetzten Osteuropa 1939–1945, Essen 2013.

Mediateka
  • Karta personalna więźnia Tomasza Kiryłłowa, Buchenwald

    Karta personalna więźnia Tomasza Kiryłłowa, Buchenwald
  • Tomasz Kiryłłow ze swoimi szkolnymi kolegami

    Tomasz Kiryłłow ze swoimi szkolnymi kolegami
  • Tomasz Kiryłłow w Wetzlar w szkole im. Wernera von Siemensa 1987

    Tomasz Kiryłłow w Wetzlar w szkole im. Wernera von Siemensa 1987