Dom Polski w Allenstein/Olsztynie

Pomimo wszystkich działań podjętych przez Polski Komitet Plebiscytowy i polskich działaczy, wynik plebiscytu był jednoznaczny – przy frekwencji wyborczej wynoszącej 87 procent, 363.209 głosujących (97,86 %) opowiedziało się za pozostaniem w Prusach Wschodnich, a 7.924 (2,11 %) za przyłączeniem do Polski. Budynek zwany teraz oficjalnie Domem Polskim pozostał nadal ośrodkiem polskich działań w Allenstein/Olsztynie i na Warmii, aczkolwiek już nie w sferze politycznej, lecz w sferze kulturalnej. W 1923 roku konsulat drugiej Rzeczpospolitej przeniesiono najpierw do przewidzianego na potrzeby tej placówki budynku przy Kaiserstraße (obecna ul. Dąbrowszczaków), a następnie do obiektu przy Friedrich-Wilhelm-Platz, dziś pl. Konsulatu Polskiego. Natomiast w Domu Polskim od 1923 roku mieściła się miejscowa siedziba powstałego w 1922 roku Związku Polaków w Niemczech, a także polskie przedszkole i szkoła, polska biblioteka z czytelnią, Hufiec Harcerski Rejonu Wschodniopruskiego oraz polski teatr kukiełkowy „Bajka”, jak również od 1922 roku lokalny oddział Banku Słowiańskiego [znany tu pod nazwą Bank Ludowy – przyp. tłum.], który wówczas był także właścicielem budynku. Ponadto nadal znajdował się tu hotel „International”, później przemianowany na „Concordia”.

W tymże banku znalazł zatrudnienie mój niewiele ponad dwudziestoletni cioteczny dziadek Franz Nerowski. Tu też, konkretnie w Związku Polaków, poznał swoją przyszłą narzeczoną Pelagię Stramkowską (1915–2006), pracownicę księgarni polskiej „Gazety Olsztyńskiej” wydawanej w Allenstein/Olsztynie od 1886 roku. Warto nadmienić, że wszystkie działające w mieście polskie instytucje i stowarzyszenia ściśle ze sobą współpracowały. Potwierdza to przykład Seweryna Pieniężnego juniora (1890–1940), który był jednocześnie wydawcą „Gazety Olsztyńskiej” i książek ukazujących się w powiązanym z nią wydawnictwie, a także prezesem Związku Polaków w Prusach Wschodnich i członkiem zarządu Banku Słowiańskiego w Allenstein/Olsztynie.

W 1939 roku wszelka działalność w Domu Polskim zostaje – tymczasowo – zawieszona. Polki i Polacy w Niemczech stają się pierwszymi ofiarami II wojny światowej, a Związek Polaków w Allenstein/Olsztynie – na krótko przed napaścią na Polskę, ale przede wszystkim po 1 września 1939 roku – trafia na celownik narodowych socjalistów i Gestapo. Dom Polski i „Gazeta Olsztyńska” zostają zamknięte; Seweryn Pieniężny junior zostaje aresztowany, po czym w lutym 1940 roku zamordowany w obozie koncentracyjnym Hohenbruch. Budynek „Gazety Olsztyńskiej”, przez nazistów określany jako tzw. „Schandfleck” [miejsce hańby], zburzono w listopadzie 1940 roku, a w jego miejsce postawiono publiczny szalet (!), natomiast Dom Polski istniał dalej. Jego budynek został przekazany Wschodniopruskiemu Ziemstwu Kredytowemu [Ostpreußische Landschaft] z siedzibą w Königsbergu [pol. Królewiec], następnie przeszedł w posiadanie kupca Juliusa Lipki. Podczas wojny rozpoczęto rozbudowę istniejącego w budynku hotelu z zamiarem oddania go do ponownego użytku pod nazwą „Zum Goldenen Stern” [Po Złotą Gwiazdą]. Prace te jednak nie zostały ukończone, a w budynku zamiast gości hotelowych kwaterowano francuskich i polskich robotników przymusowych. Zdobycie Allenstein/Olsztyna przez wojska Armii Czerwonej w styczniu 1945 roku oraz zniszczenie sporej części zabudowań na Starym Mieście budynek Domu Polskiego przetrwał bez większych uszkodzeń.

Po wojnie oraz po przyłączeniu Warmii i Mazur do Polski Ludowej Dom Polski przeszedł w posiadanie Ministerstwa Finansów. Do 1948 roku mieściła się w nim siedziba Komitetu Wojewódzkiego PZPR. Następnie był wykorzystywany na biura różnych instytucji i mieszkania aż do 1968 roku, kiedy to stał się siedzibą Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego (OBN), później przekształconego na Instytut Północny im. Wojciecha Kętrzyńskiego, polskiego historyka żyjącego w latach 1838–1918. Instytut działa do dziś, zajmując się badaniem polskiej historii Warmii, byłych Prus Wschodnich oraz całego regionu bałtyckiego. W 1977 r., po wielu dyskusjach między władzami miasta, instytutu i mieszkańcami, miasto rozpoczęło rozbiórkę budynku. Plan wzniesienia w tym miejscu zupełnie nowego budynku z nowoczesną fasadą został jednak zmieniony. W zamian postanowiono przywrócić pierwotną elewację zewnętrzną gmachu wraz z rzeźbą orła na dachu budynku, która zniknęła stamtąd podczas wojny. Za zrekonstruowaną fasadą wzniesiono nowy, nowoczesny budynek z biblioteką, czytelnią i częścią biurową; hol i wnętrza ozdobiono imponującymi mozaikami i dekoracyjnymi elementami wystroju. Nowy, odrestaurowany budynek został uroczyście otwarty w 60. rocznicę plebiscytu w 1982 roku. W 1990 roku, po upadku muru berlińskiego, budynek stał się własnością skarbu państwa, a w 1998 roku przeszedł na własność OBN. Następny remont gmachu przeprowadzono w latach 1997–1999, ponieważ w trakcie jego użytkowania w kolejnych latach – mimo powstania nowych wnętrz – niejednokrotnie pojawiały się wady budowlane, zaś w 2022 roku ponownie odnowiono fasadę i dach.

Obecnie Dom Polski – gmach z charakterystyczną rzeźbą orła na dachu, w którym w 2022 roku odbył się szereg spotkań i uroczystości z okazji 100-lecia Związku Polaków w Niemczech – mieści, poza ośrodkiem badań naukowych, regionalny oddział Instytutu Pamięci Narodowej oraz inne placówki użyteczności publicznej (np. siedzibę Towarzystwa Przyjaciół Olsztyna). Budynek znowu tętni życiem, a zarówno jego wnętrza jak i widok zewnętrzny przypominają o burzliwej historii polskiej mniejszości na Warmii i Mazurach, między innymi poprzez tablice pamiątkowe umieszczone na fasadzie – jak tę z 1951 roku, upamiętniającą polskiego konsula Bohdana Jałowieckiego, zmarłego w 1941 roku w niemieckim obozie koncentracyjnym Soldau [pol. Działdowo], czy tę najnowszą z 2022 roku, poświęconą współzałożycielowi Związku Polaków w Niemczech Janowi Baczewskiemu (1890–1958).

Marcel Krueger, luty 2023 r.

Marcel Krueger jest autorem i tłumaczem. Mieszka w Irlandii. W 2019 roku w ramach stypendium Niemieckiego Forum Kultury Europy Środkowej i Wschodniej pełnił funkcję pisarza miejskiego w Olsztynie. W tej roli publikował relacje z życia na Warmii i Mazurach. Z kolei w książce „Von Ostpreußen in den Gulag” (2019) opisał historię swojej babci Cecylii, wywiezionej w 1945 roku na roboty przymusowe do Związku Radzieckiego. Aktualnie pracuje nad książką o swoim ciotecznym dziadku Franciszku Nerowskim.