Robotnicy przymusowi na budowie „Autostrady Rzeszy” w Nadrenii. Gehenna Norberta Widoka

Informacje na temat obozu w Bassenheim 

„Obóz autostradowy” w Bassenheim powstał na początku 1939 roku, z myślą o niemieckich robotnikach zobowiązanych do wykonywania prac przy budowie autostrad. Nazwa obozu „Eiserne Hand” pochodzi od lokalu wycieczkowego o tej samej nazwie, oddalonego o ok. 3 km od miejscowości Bassenheim (w kierunku gminy Wolken) oraz 50 metrów od trasy autostrady. Obóz pracy przymusowej mieścił się niespełna 500 metrów od restauracji „Eisernen Hand” w lasku zwanym potocznie „Golobüsch” – na terenie około pół hektara, który władze budowy autostrady dzierżawiły od rodziny von Waldhausen. Obóz składał się z czterech baraków mieszkalnych, jednego budynku gospodarczego, umywalni i latryny. W czasie od 15 września 1940 r. do 14 października 1941 r. pełnił on funkcję „Oddziału Zewnętrznego” Zakładu Karnego w Koblencji. W skład straży obozowej wchodzili: szef-wachmistrz (Hauptwachtmeister) o nazwisku Birkenbeul, czterech starszych wachmistrzów (Oberwachtmeister) i dziesięciu dozorców pomocniczych (Hilfsaufseher). Wszyscy byli uzbrojeni w karabiny i używali psów przeciwko więźniom. Kierownikiem obozu był mianowany przez Dyrekcję Autostrad, Konrad Krüger. Więźniowie musieli wykonywać prace na rzecz firmy Wassermann.

Obóz został zlikwidowany z uwagi na wstrzymanie prac przy budowie tego odcinka. Większość polskich więźniów, w tym prawdopodobnie również Norbert Widok, zostało przeniesionych do obozu w Uersfeld koło Kaisersesch, gdzie budowa autostrady trwała nieprzerwanie dalej. Trzynastu polskim robotnikom przymusowym udało się stamtąd uciec. Ponieważ codzienny dowóz więźniów do miejsca budowy autostrady odbywał się koleją, niektórzy z nich zdołali uciec strażnikom. 

Dalsze losy Norberta Widoka

Kiedy na początku 1942 roku zrezygnowano z dalszych prac przy budowie „Autostrady Rzeszy”, Niemcy zmusili Norberta Widoka do pracy w fabryce produkującej sztuczną wełnę w Siegburgu. W tym czasie fabryka zatrudniała 150 osób wykonujących prace przymusowe i mieszkających w przyzakładowych barakach. Warunki pracy w fabryce zagrażały życiu więźniów, gdyż w procesie produkcji wykorzystywano toksyczne dla mózgu chemikalia. Jak wspomina Norbert Widok niejednokrotnie dochodziło tam do masowych zachorowań. Z tego powodu, w marcu 1943 roku postanowił razem z przyjacielem podjąć próbę ucieczki (wideo w Mediatece). Z pomocą przyszły im polskie robotnice przymusowe, dzięki którym zdobyli cywilne ubrania. Ostatecznie udało im się uciec kanałami z fabryki i dotrzeć przez Jenę do Żmigrodu (wówczas Trachenberg). Tam zostali jednak zatrzymani i przewiezieni na gestapo we Wrocławiu (wówczas Breslau). 1 października 1943 roku Niemcy przenieśli Norberta Widoka do obozu koncentracyjnego Gross-Rosen (dziś Rogoźnica na Dolnym Śląsku), w którym przebywał aż do jego ewakuacji. Tu był najpierw zatrudniony przy budowie dróg, następnie pracował w tzw. „Effektenkammer” – magazynie, w którym przechowywano mienie więźniarskie. W Gross-Rosen Norbert Widok stał się ofiarą eksperymentów medycznych przeprowadzanych przez lekarza obozowego Entressa. Spośród 14 więźniów objętych jego eksperymentami, przeżyły tylko dwie osoby. Od 15 lutego 1945 roku Norbert Widok przebywał w obozie koncentracyjnym KZ Flossenbürg, Komando Leitmeritz (obecnie Litoměřice w Czechach), w którym Niemcy zobowiązali go do pracy jako tłumacz „komanda dekarskiego”. 11 kwietnia Norbert Widok uciekł z obozu, po czym ukrywał się w Czechach. Po wyzwoleniu wrócił transportem zbiorczym do Polski przez Węgry. 

Po wojnie Norbert Widok zamieszkał w Wyganowie (dzisiaj Ostroszowice), gdzie objął stanowisko kierownika fabryki mebli. W listopadzie 1946 roku poślubił Krystynę Adamkiewicz, z którą miał pięcioro dzieci; pierwszy syn zmarł mając zaledwie sześć miesięcy. Od 1965 roku mieszkał z rodziną w Wągrowcu, a od 1988 roku w Wirach koło Poznania.

W 2001 roku, mając 79 lat, Norbert Widok przybył po raz pierwszy od końca wojny w okolice miejscowości Bassenheim, odkrywając na terenie byłego obozu „Eiserne Hand” kamień z napisem „Das Chaos bändigen keine Mutlosen und eine Welt wird nicht von Feiglingen aufgebaut” (Ludzie pozbawieni odwagi nie opanują chaosu, a tchórze nie odbudują świata). Jak wynika z badań Towarzystwa Miłośników Historii Regionalnej w Bassenheim (Bassenheimer Heimatverein), kamień ten był prawdopodobnie elementem wejścia do obozu, natomiast umieszczony na nim tekst należy przypisać Alfredowi Rosenbergowi. Rosenberg, który urodził się w Rewalu (obecnie Tallinn w Estonii), był jednym z czołowych ideologów Hitlera oraz autorem książek i artykułów poświęconych ideologii rasistowskiej, odpowiadał też za grabieże dóbr kultury na terytorium całej Europy; w lipcu 1941 roku został Ministrem Rzeszy do spraw Okupowanych Terytoriów Wschodnich (Reichsminister für die besetzten Ostgebiete). Napis na kamieniu w Bassenheim – podobnie jak cyniczny slogan Arbeit macht frei (Praca czyni wolnym) w obozie zagłady Auschwitz – był okrutną kpiną, tu skierowaną pod adresem wszystkich tych, którzy pracowali przy budowie autostrady. Dowiadujemy się o tym z inskrypcji na tablicy pamiątkowej, kilka lat temu odsłoniętej w lesie przez wspomniane Towarzystwo. Norbert Widok zmarł 29 stycznia 2008 roku.

Wolfgang Schmitt-Kölzer, listopad 2022 r.

Za wsparcie przy realizacji powyższego artykułu dziękuję Adamowi Widokowi (syn Norberta Widoka), Joachimowi Hennigowi (pomnik w Koblencji), Renacie Paluch (Muzeum Gross-Rosen), Wolfgangowi Reinickemu (Haus der bayrischen Geschichte, Museum Regensburg) i Cord M. Sanderowi (Bassenheim).

Norbert Widok opowiada o swojej ucieczce z Siegburga, wideo, Haus der bayrischen Geschichte, Museum Regensburg [Dom Historii Bawarii, Muzeum w Ratyzbonie], https://www.hdbg.eu/zeitzeugen/detail/kz-flossenbuerg/norbert-widok/285 

Źródła

Informacje przekazane przez Adama Widoka drogą mailową we wrześniu 2022 r.

Bundesarchiv Berlin-Lichterfelde (BArch Berlin) [Archiwum Federalne w Berlinie-Lichterfelde], zbiór R 3001, nr 22956.

Dokumenty z Arolsen Archives, International Center on Nazi Persecution, zbiór 1.1.34 (obóz karny Papenburg) oraz zbiór 1.2.2 (zakłady karne).

Landeshauptarchiv Koblenz (LHA Ko) [Główne Archiwum Krajowe w Koblencji], zbiór 605,4, nr 962 i 963.

Landesarchiv Nordrhein-Westfalen, Abteilung Rheinland in Duisburg (LAV NRW R) [Archiwum Krajowe Nadrenii Północnej-Westfalii, Oddział Nadrenia w Duisburgu], repertorium sąd. 321, nr 1026 i 1027.

Haus der Bayrischen Geschichte [Dom Historii Bawarii], zapis rozmowy ze świadkiem tamtych wydarzeń Norbertem Widokiem, przeprowadzonej 23 lipca 2004 roku we Flossenbuergu.

Norbert Widok, Przeżyć, Muzeum Gross-Rosen w Rogoźnicy, 2. wydanie, Wałbrzych 2018 (w tłumaczeniu na język niemiecki: Überleben, tłum. Jens Köber i Ewelina Filip, Muzeum Gross-Rosen, Wałbrzych 2007).

Oliver Moos, Bassenheim im Nationalsozialismus 1933 bis 1942, praca zaliczeniowa z historii, 1991. 

Wolfgang Schmitt-Kölzer, Bau der Reichsautobahn in der Eifel (1939–1941/42). Eine Regionalstudie zur Zwangsarbeit, Berlin 2016.

Volker Schmidt, Steinmonument soll kein Rätsel mehr sein: Bassenheimer Heimatverein bringt Gedenktafel an, [w:] „Rhein-Zeitung”, 01.09.2018 r.