Rękopis Obozu Wszystkich Świętych Tadeusza Nowakowskiego

Eksponowany zeszyt zawiera niekompletny rękopis autorski jednej z najważniejszych polskich powieści o stosunkach polsko-niemieckich, a najważniejszej o pobycie polskich dipisów w Emslandzie. Autor osadził powieściową akcję nie w Haren, gdzie przebywał, lecz w Papenburgu, starając się zobrazować owo przymusowe zetknięcie się żywiołu „wyzwoleńców” z rdzennymi mieszkańcami Emslandu w całym jego skomplikowaniu. Wspomnienia głównego bohatera wiodą go natomiast z Papenburga do przedwojennej Bydgoszczy, gdzie współżyła ludność polska z liczną mniejszością niemiecką, ale i do tego samego miasta z września 1939 roku, kiedy dawne współżycie zmieniło się w krwawą konfrontację. Jako utwór o – mimo wszystko – wspólnym polskim i niemieckim losie pod ciśnieniem historii Obóz Wszystkich Świętych jest też wybitną literacką próbą przezwyciężenia nacjonalistycznych podziałów, zawiści i kompleksów. Jest też pierwszą (i na długie lata jedyną) powieścią polską na temat II wojny światowej ukazującą nie tylko wojenne cierpienia Polaków i zbrodnie nazistów (bydgoski wątek retrospektywny), lecz także zbrodnie żywiołowego odwetu „wyzwoleńców” na niemieckich mieszkańcach Emslandu (sceny z Papenburga). Literatura na te tematy, powstająca w epoce PRL nie chciała, nie umiała i wobec ograniczeń cenzuralnych nie mogła na taki gest się zdobyć, toteż powieść emigracyjnego pisarza polskiego, od roku 1953 mieszkającego i tworzącego w Monachium, Tadeusza Nowakowskiego (1917 – 1996) ma w dziejach polskiej literatury, jak i polsko-niemieckiego pojednania miejsce szczególne, co również zwiększa wartość prezentowanego rękopisu.

Wacław Lewandowski , luty 2017 r.