„Polak w Niemczech” (1925–1972). Organ Związku Polaków w Niemczech
Przedstawicielstwo interesów niemieckich obywateli polskiej narodowości i polskiego języka ojczystego
„My, którzy pozostaliśmy w Niemczech, jako obywatele Państwa niemieckiego, złączyć się musimy do wspólnej pracy, jeżeli nie chcemy utracić wiary ojczystej, naszego języka polskiego, naszej kultury rodzimej ”[1].
Tak brzmiał początek odezwy Związku Polaków w Niemczech T.z. (ZPwN, niem. Bund der Polen in Deutschland e.V.) – centralnej organizacji Polaków mieszkających w Niemczech utworzonej w Berlinie 27 sierpnia 1922 roku. Odezwę wraz ze statutem Związku opublikowano w ukazującym się w Berlinie polskojęzycznym „Dzienniku Berlińskim” z 9 i 10 grudnia 1922 roku (zdj. nr 1), czyli krótko po uznaniu Związku jako stowarzyszenie i po zapisaniu go w pruskim rejestrze 3 grudnia 1922 roku[2]. Natychmiast po jego założeniu zaczęto rekrutować jego nowych członków. Chodziło bowiem o możliwie szybki rozwój stowarzyszenia, a tym samym o zorganizowanie sporej rzeszy mieszkających w Niemczech Polek i Polaków i reprezentowanie ich przed państwem niemieckim[3]. Jednak ci, którzy w okresie międzywojennym mieszkali w Niemczech, nie stanowili jednorodnej grupy, przez co poglądy i cele Związku nie wszystkich przekonywały w równej mierze. Jedna część przybyła ze wschodnich stref przygranicznych (głównie z Prus Wschodnich, Prus Zachodnich i Górnego Śląska), drugą, nie mniej znaczącą część przybyszy, stanowili imigranci zarobkowi, zwłaszcza ci określani jako „Ruhrpolen” – Polacy z Zagłębia Ruhry, którzy od 1870 roku przybywali do ośrodków przemysłowych nad Renem i Ruhrą z różnych regionów Rzeszy Niemieckiej i tam częściowo się osiedlali – wymienione tu grupy odróżniały się pod względem wyznania, świadomości narodowej a w szczególności pod względem ich stosunku do Rzeszy Niemieckiej[4].
W monografii poświęconej historii Związku, wydanej z inicjatywy Edmunda Foryckiego, prezesa ZPwN w latach 70. i 80. XX w., początki organizacji przedstawiono z perspektywy czasu jako szczególnie trudne – wielkie wyzwanie dla nowo założonego stowarzyszenia stanowiły niejednorodność osób polskiego pochodzenia mieszkających w Niemczech oraz rosnąca liczba osób powracających do odrodzonej na początku 1920 roku Polski, zwłaszcza polskich elit intelektualnych i przedstawicieli władz polskich organizacji w Niemczech[5]. W związku z powyższym stworzenie centralnego systemu prasy ZPwN miało zasadnicze znaczenie dla przyszłej działalności związkowej.
[1] Odezwa Związku Polaków w Niemczech, [w:] „Dziennik Berliński”, 9. i 10.12.1922 r., nr 65, s. 1.
[2] Por. H. Lehr, E. Osmańczyk, Polacy spod znaku rodła, s. 23; por. także ZPwN, Nasza Historia, [w:] http://www.zpwn.org/nasza-historia (dostęp: 16.06.2020 r.).
[3] Por. H. Lehr, E. Osmańczyk, s. 7.
[4] Por. P. O. Loew, Wir Unsichtbaren. Geschichte der Polen in Deutschland, s. 131.
„Polak w Niemczech” i krajobraz prasy polskiej w Niemczech
Związek, stosunkowo szybko po swoim powstaniu, wystąpił z inicjatywą rozbudowy polskiej prasy w Niemczech, wpisując się w trwającą od trzech dekad historię polskich wydawnictw prasowych w Niemczech. W tym celu w kwietniu 1923 roku zorganizował zjazd prasy polskiej, z nadzieją, że za jego pomocą istniejące w Rzeszy Niemieckiej polskojęzyczne media uda się podporządkować założeniom i celom Związku[6]. Pod koniec XIX w. i na początku XX w. istniało w Niemczech sporo polskich tytułów prasowych, choćby takie jak „Wiarus Polski” w Bochum, „Dziennik Berliński” w Berlinie czy polska gazeta narodowa w Zagłębiu Ruhry pod nazwą „Narodowiec” z siedzibą w Herne – wszystkie zaopatrywały większe, regionalne skupiska polonijne w Niemczech w różne wydawnictwa prasowe (zdj. nr 2 & 3)[7]. W pierwszym dniu zjazdu prasy polskiej „Dziennik Berliński” poinformował swoich czytelników o szczególnie istotnych zadaniach, jakie powinna pełnić polska prasa w Niemczech, podając, że poza zadaniami informacyjnymi, prasa polonijna powinna także wywierać na czytelników wpływ kulturalno-wychowawczy, jak i polityczno-narodowy[8]. Rok po zjeździe, na którym kilka polskich redakcji przyjęło zalecenia ZPwN w sprawie polskiej prasy, a konkretnie 1 lipca 1924 roku, ukazał się pierwszy numer „Biuletynu” – organu Związku, który od 1 kwietnia 1925 roku ukazywał się po nazwą „Polak w Niemczech” (zdj. nr 4)[9].
Członkowie ZPwN otrzymali czasopismo bezpłatnie. Pierwszy jego nakład wyniósł 10 000 egzemplarzy. Dwa lata później wzrósł już do 18 500 egzemplarzy, natomiast w 1931 roku osiągnął poziom 30 000 egzemplarzy[10]. Taki wzrost nakładu wyraźnie świadczy o rosnącej popularności „Polaka w Niemczech” wśród członków ZPwN. Pismo to, jako organ związkowy, służyło nie tylko dokumentowaniu działalności stowarzyszenia, lecz pomagało także budować jego reputację, zwiększać możliwości partycypacji jego członków oraz stanowiło podstawę komunikacji dla zrzeszonej w nim polskiej społeczności[11].
[6] Por. A. Poniatowska, Działalność społeczno-polityczna, s. 75.
[7] Por. tamże.
[8] Por. tamże.
[9] Por. Biuletyn Związku Polaków w Niemczech T.z., [w:] Leksykon Polactwa w Niemczech, s. 60.
[10] Por. A. Poniatowska, Działalność społeczno-polityczna, s. 83.
[11] Por. A. Poniatowska, Organizacja Związku Polaków w Niemczech, s. 40.
Treści i cele (polityczne) organu związkowego
Profil tematyczny „Polaka w Niemczech” obejmował różne obszary – jednak głównie kulturę, politykę, tematykę religijną i językową oraz działalność ZPwN. Czasopismo co miesiąc informowało o rozwoju polskiego życia kulturalnego w Niemczech, poruszało tematy poświęcone językowi polskiemu i konieczności jego kształcenia oraz świadomości narodowej Polek i Polaków mieszkających w Niemczech. W centrum uwagi znajdowały się również ważne wydarzenia (polityczne) w odrodzonej Polsce i w Niemczech. Poza tym także polskie życie religijne w Niemczech oraz kwestia współpracy ZPwN z polskimi duchownymi. W 1934 roku ukazało się nawet specjalne wydanie „Polaka w Niemczech”, które na 28 stronach dokumentowało pielgrzymkę Polaków z Niemiec do Rzymu, odbytą w listopadzie 1933 roku (zdj. nr 5–7). W „Polaku w Niemczech” publikowano także teksty pieśni i wierszy, artykuły poświęcone tematyce historycznej, wydarzeń sportowych i rozrywkowych. W 1927 roku zarząd ZPwN postanowił wprowadzić w życie tzw. „kalendarz pracy” – tematyczny podział pracy na miesiące, który był odtąd stosowany przez większość wydawnictw prasowych Związku. Polegał on na tym, że każdy miesiąc miał być poświęcony innej kwestii. I tak w miesiącu styczniu miano zajmować się sprawozdaniami na temat organizacji Związku, a także jego działalności i celów. Luty był zarezerwowany dla literatury, polskiej prasy i polskiego życia kulturalnego (zdj. nr 8), podczas gdy marzec zadedykowano życiu religijnemu i polskim nabożeństwom w Niemczech. Na kwiecień wybrano sprawy młodzieży oraz różnych, działających na terenie Niemiec (zdj. nr 9), wiodącym tematem w maju był sport (zdj. nr 10). Czerwiec stał pod znakiem matki i dziecka (zdj. nr 11), z kolei w lipcu chodziło o polski śpiew i polskie chóry. W letnim miesiącu sierpniu należało się zająć wszystkim kwestiom związanym z tematem urlopu, podczas gdy we wrześniu uwaga skupiała się na sprawach dotyczących polskiej społeczności. Edukacja w zakresie dobroczynności miała być tematem na październik. W listopadzie miano zająć się związkami zawodowymi, a grudzień na koniec roku miał być miesiącem polskich spółdzielni. Wszystkie organizacje polonijne miały realizować swoje zadania na podstawie tak zatwierdzonego harmonogramu rocznego[12].
Poza tym, jako organ ZPwN „Polak w Niemczech” odzwierciedlał poglądy i cele organizacji. Jednym z dwóch głównych celów ZPwN było wtedy i jest do dziś wspieranie polskiej kultury w Niemczech ze szczególnym uwzględnieniem języka polskiego oraz polskich obyczajów i tradycji, zaś drugim reprezentowanie interesów politycznych Polek i Polaków wobec władz niemieckich. Tak więc w okresie Republiki Weimarskiej „Polak w Niemczech” stanowił między innymi platformę informacyjną dla politycznej działalności Związku – dwa istotne osiągnięcia w tym czasie to na przykład oddelegowanie dwóch przedstawicieli ZPwN do pruskiego Landtagu w 1924 roku oraz przyznane Związkowi w 1928 roku zezwolenie na otwarcie polskich szkół w Niemczech[13]. Innym centralnym postulatem ZPwN była i jest do dziś kwestia uznania Polek i Polaków mieszkających na terytorium Niemiec jako mniejszości narodowej a także przestrzegania praw mniejszości, wielokrotnie dokumentowanych na łamach czasopisma związkowego.
26 stycznia 1924 roku ZPwN zorganizował zjazd przedstawicieli mniejszości narodowych w Niemczech, podczas którego powołano do życia Związek Mniejszości Narodowych w Niemczech (ZMNwN). W skład ZMNwN weszli Polacy, Duńczycy, Serbołużyczanie, Fryzowie i Czesi, którzy w ten sposób stanęli w obronie przestrzegania praw mniejszości przez władze Republiki Weimarskiej. Organ prasowy Związku, wydawany najpierw pod nazwą „Kulturwille”, a od 1925 roku pod nazwą „Kulturwehr”, poruszał kwestie dotyczące zarówno mniejszości narodowych w Niemczech, jak i – od lat 30. XX w. – problemu nieprzestrzegania praw mniejszości[14]. Czasopismo „Polak w Niemczech” zdawało relacje z działalności pisma „Kulturwehr”, uzupełniając je własnymi materiałami poświęconymi sprawom mniejszości narodowych w Niemczech. Przykładem tego jest choćby recenzja broszury ks. Karola Koziołka na ten temat, która ukazała się w grudniu 1930 roku i w której czytamy:
„W dalszym ciągu mówi autor o postulatach, jakie ze stanowiska etyki powinne [sic!] być ludności polskiej przyznane. – Są niemi szkoły narodowe, zaprzestanie ucisku w każdej formie, równouprawnienie języka polskiego i wogóle [sic!] umożliwienie swobodnego rozwoju kulturalno-narodowego”[15].
Wreszcie należy także wspomnieć o antykomunistycznym nastawieniu ZPwN, zwłaszcza po II wojnie światowej. Wtedy to na łamach „Polaka w Niemczech” coraz częściej publikowano artykuły skierowane przeciwko komunizmowi i jego konsekwencjom dla Polski, krytykując negatywny wpływ radzieckich obywateli na polskich, a także potępiając antysemickie działania Sowietów (zdj. nr 12):
„Obywateli sowieckich napływa coraz więcej na teren Polski. […] Obywatele sowieccy coraz silniej ciążą nad życiem społeczeństwa i to w wieloraki sposób: Bez przerwy zdarzają się wypadki terroru i gwałtów, dokonywanych na spokojnej ludności polskiej. […] Policja z reguły staje we wszystkich takich wypadkach automatycznie po stronie najeźdźców, a wszelkie akty słusznej samoobrony traktuje jako akty wrogie przeciwko »bratniemu narodowi sowieckiemu« i aresztuje Polaków zamiast sowieckich awanturników. […] W związku z międzynarodową antysemicką akcją komunistów policja warszawska zastosowała sepcjalne [sic!] akty terroru w stosunku do rodzin żydowskich. […] Nastrój psychiczny Żydów w Polsce jest obecnie taki, jaki był w czasach hitlerowskich łapanek ulicznych”[16].
W ten sposób pismo ZPwN przekazywało swoim czytelnikom katolicko-konserwatywne i antykomunistyczne poglądy organizacji, którą charakteryzowały ścisłe powiązania z kościołem, ofiarna praca mająca na celu przeciwstawienie się zanikaniu świadomości narodowej Polek i Polaków w Niemczech oraz wrogość do bolszewizmu i komunizmu jak również do władz komunistycznych w Polsce po II wojnie światowej[17].
[14] Por. K. Ruchniewicz, „Kulturwehr”, [w:] https://www.porta-polonica.de/pl/atlas-miejsc-pami%C4%99ci/kulturwehr (dostęp: 19.06.2020 r.).
[15] „Beitrag zur Aufklärung in der sogen. Minderheitsfrage“, recenzja broszury K. Koziołka, [w:] „Polak w Niemczech”, 1930, nr 12, s. 8.
[16] „Polak w Niemczech”, 1953, nr 1, s. 8.
[17] Por. P. O. Loew, Wir Unsichtbaren, s. 208 i nast.; por. także „Polak w Niemczech”, 1972, s. 1 i nast.
Okres narodowego socjalizmu i II wojna światowa jako cezura
„Jasno trzeba sobie z tego zdawać sprawę, że żyjemy w okresie wielkich zmagań i wielkich przemian. Nie ma dziś lat spokojnych, zwyczajnych, zawcześnie [sic!] jeszcze na lata, zamykające okresy burzliwe, przełomowe. [...] A dziś już wiadomo, że wojna światowa nie była końcem, lecz początkiem burzy”[18].
Ten złowieszczy cytat pochodzi z artykułu, który ukazał się na początku pierwszego numeru „Polaka w Niemczech” z 1939 roku i w którym nie tylko spoglądano wstecz na coraz bardziej represyjne działania nazistowskich władz w zakresie życia kulturalnego, politycznego i gospodarczego polskiej i innych mniejszości narodowych w Rzeszy, lecz także niemal proroczo opisano niosącą zagrożenie przyszłość. ZPwN, wbrew represjom narodowosocjalistycznego reżimu i pomimo stagnacji w rozwoju polityki mniejszościowej, próbował do samego końca kontynuować swoją działalność kulturalno-polityczną na rzecz niemieckich obywateli polskiej narodowości i polskiego języka[19]. I tak, z okazji 15. rocznicy swojego istnienia w 1938 roku zorganizował I Kongres Polaków, który odbył się 6 marca w Berlinie (zdj. nr 13)[20]. Do udziału w tym jak dotąd jedynym w swoim rodzaju zjeździe nawoływał „Polak w Niemczech” w marcowym wydaniu z 1938 roku (zdj. nr 14–16), pisząc między innymi:
„W stolicy państwa niemieckiego zejdą się przedstawiciele półtora miliona obywateli niemieckich, narodowości polskiej. I wobec świata całego, który patrzy się uważnie na Lud Polski w Rzeszy, nasz Kongres Ludowy zaświadczy: Obywatelstwo mamy niemieckie, duszę polską”[21].
Podczas Kongresu ogłoszono także pięć „Prawd Polaków” jako istotny „element tożsamości polskiej mniejszości” [22]. Tym samym dla mieszkających w Niemczech Polaków i ich świadomości narodowej Kongres był nie tylko wydarzeniem unikalnym, ale także przyczynił się do kształtowania ich tożsamości narodowej.
Wraz z wybuchem II wojny światowej rozpoczęły się akcje przeciwko polskim instytucjom i polskiej własności, które systematycznie konfiskowano i zamykano i w ostatecznym rezultacie (prasowa) działalność ZPwN została zupełnie sparaliżowana. Poza tym niektórzy członkowie organizacji zostali aresztowani przez nazistów i deportowani do obozu koncentracyjnego[23].
[18] Ważne lata, [w:] „Polak w Niemczech”, 1939, nr 1, s. 2.
[19] Por. H. Lehr, E. Osmańczyk, s. 9 i nast.
[20] Por. K. Ruchniewicz, I Kongres Polaków w Niemczech, [w:] https://www.porta-polonica.de/pl/atlas-miejsc-pami%C4%99ci/i-kongres-polakow-w-niemczech (dostęp: 19.06.2020 r.).
[21] Na Kongres!, [w:] „Polak w Niemczech”, 1938, nr 3, s. 2.
[22] K. Ruchniewicz, Prawdy Polaków, [w:] https://www.porta-polonica.de/pl/atlas-miejsc-pami%C4%99ci/prawdy-polakow (dostęp: 19.06.2020 r.).
[23] Por. H. Lehr, E. Osmańczyk, s. 13 i nast.; por. także „Polak w Niemczech”, 1972, s. 26.
„Polak w Niemczech” po wojnie
Druga wojna światowa była przyczyną 13 letniej przerwy w wydawaniu organu ZPwN, który ukazał się ponownie w 1952 roku (zdj. nr 17):
„Po długiej przerwie wydajemy nasz organ związkowy. […] Miesięcznik będzie dokumentował naszą wolę, myśli, uczucia i czyny. Będzie głosił na wewnątrz i zewnątrz naszą niezawodną postawę, wobec Kościoła, Narodu i Ludzkości”[24].
Trudności finansowe, z jakimi ZPwN zmagał się w latach 50. XX w., spowodowały, że po 1953 roku publikacja związkowego organu została wstrzymana na kolejne osiem lat. W 1962 roku ukazało się wydanie okolicznościowe z okazji 40-lecia istnienia ZPwN (zdj. nr 18), natomiast w 1963 roku wydano dwa numery „Polaka w Niemczech” (zdj. nr 19 & 20), w których opublikowano decyzję zarządu, z której wynikało, że organ prasowy ZPwN będzie odtąd wydawany tylko sporadycznie[25]. Ostatni, obszerny numer „Polaka w Niemczech” ukazał się w 1972 roku z okazji 50. jubileuszu Związku Polaków w Niemczech oraz 100-lecia polskiej emigracji roboczej (zdj. nr 21 & 22)[26].
Z informacji podanej na oficjalnej stronie internetowej Związku Polaków w Niemczech T.z. wynika, że w 2018 roku ukazało się jeszcze jedno wydanie specjalne czasopisma[27].
Natalia Kubiak, czerwiec 2020 r.
[24] Po trzynastoletniej przerwie!, [w:] „Polak w Niemczech”, 1952, nr 1, s. 1.
[25] Por. „Polak w Niemczech”, 1972, s. 1.
[26] Por. „Polak w Niemczech”, 1972; por. także I. Krężałek, Działalność kulturalno-oświatowa ZPwN w okresie powojennym, s. 371.
[27] Por. Związek Polaków w Niemczech, Ukazał się nowy „Polak w Niemczech”, [w:] http://www.zpwn.org/archiwa/2169 (dostęp: 16.06.2020 r.).
Zdigitalizowane wydania czasopisma „Polak w Niemczech” na portalu „PORTA POLONICA”:
„Polak w Niemczech”, 1928, [w:] Eksponaty, https://www.porta-polonica.de/de/atlas-der-erinnerungsorte/polak-w-niemczech-1928 (dostęp: 16.06.2020 r.).
„Polak w Niemczech”, 1929, [w:] Eksponaty, https://www.porta-polonica.de/de/atlas-der-erinnerungsorte/polak-w-niemczech-1929 (dostęp: 16.06.2020 r.).
„Polak w Niemczech”, 1930, [w:] Eksponaty, https://www.porta-polonica.de/de/atlas-der-erinnerungsorte/polak-w-niemczech-1930 (dostęp: 16.06.2020 r.).
„Polak w Niemczech”, 1931, [w:] Eksponaty, https://www.porta-polonica.de/de/atlas-der-erinnerungsorte/polak-w-niemczech-1931 (dostęp: 16.06.2020 r.)020.
„Polak w Niemczech”, 1932, [w:] Eksponaty, https://www.porta-polonica.de/de/atlas-der-erinnerungsorte/polak-w-niemczech-1932 (dostęp: 16.06.2020 r.).
„Polak w Niemczech”, numer specjalny, Pielgrzymka do Rzymu w 1933 roku, [w:] Eksponaty, https://www.porta-polonica.de/de/atlas-der-erinnerungsorte/polak-w-niemczech-sonderausgbe-pilgerfahrt-nach-rom-1933 (dostęp: 16.06.2020 r.).
„Polak w Niemczech”, 1937, [w:] Eksponaty, https://www.porta-polonica.de/de/atlas-der-erinnerungsorte/polak-w-niemczech-1937 (dostęp: 16.06.2020 r.).
„Polak w Niemczech”, 1952-1964, [w:] Eksponaty, https://www.porta-polonica.de/de/atlas-der-erinnerungsorte/polak-w-niemczech-1952-1964 (dostęp: 16.06.2020 r.).
„Polak w Niemczech”, 1972, [w:] Eksponaty, https://www.porta-polonica.de/de/atlas-der-erinnerungsorte/polak-w-niemczech-1972 (dostęp: 16.06.2020 r.).
Dalsze wydania „Polaka w Niemczech” dostępne na „polona.pl”, największej bibliotece cyfrowej w Polsce: https://polona.pl/search/?query=polak_w_niemczech&filters=public:1 (dostęp: 16.06.2020 r.).
Spis źródeł i literatury:
Kubiak, Natalia, „Młody Polak w Niemczech“ (1930-1939), [w:] https://www.porta-polonica.de/de/atlas-der-erinnerungsorte/mlody-polak-w-niemczech-1930-1939
Lehr, Helena i Edmund Osmańczyk, Polacy spod znaku rodła. Księga pamiątkowa na 50-lecie Związku Polaków w Niemczech, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1972.
Leksykon Polactwa w Niemczech, wyd. Związek Polaków w Niemczech T.z., Opole (Oppeln OS) 1939, [w:] https://www.porta-polonica.de/pl/atlas-miejsc-pami%C4%99ci/leksykon-polactwa-w-niemczech?page=1 (dostęp: 16.06.2020 r.).
Loew, Peter Oliver, Wir Unsichtbaren. Geschichte der Polen in Deutschland, C. H. Beck, München 2014.
Poniatowska, Anna, Organizacja Związku Polaków w Niemczech, [w:] Związek Polaków w Niemczech w latach 1922-1982, red. Jerzy Marczewski, Wydawnictwo Polonica, Warszawa 1987, s. 37–64.
Poniatowska, Anna, Działalność społeczno-polityczna, [w:] Związek Polaków w Niemczech w latach 1922-1982, red. Jerzy Marczewski, Wydawnictwo Polonica, Warszawa 1987, s. 65–118.
Ruchniewicz, Krzysztof, I Kongres Polaków w Niemczech, 1938, [w:] https://www.porta-polonica.de/pl/atlas-miejsc-pami%C4%99ci/i-kongres-polakow-w-niemczech-1938?page=2#body-top (dostęp: 16.06.2020 r.).
Ruchniewicz, Krzysztof, „Prawdy Polaków”, [w:] https://www.porta-polonica.de/pl/atlas-miejsc-pami%C4%99ci/prawdy-polakow (dostęp: 16.06.2020 r.).
Ruchniewicz, Krzysztof, Dziennik Berliński, [w:] https://www.porta-polonica.de/pl/atlas-miejsc-pami%C4%99ci/dziennik-berlinski?page=1 (dostęp: 16.06.2020 r.).
Ruchniewicz, Krzysztof, „Kulturwehr“, [w:] https://www.porta-polonica.de/pl/atlas-miejsc-pami%C4%99ci/kulturwehr (dostęp: 16.06.2020 r.).
Ruchniewicz, Krzysztof, Rodło, [w:] https://www.porta-polonica.de/pl/atlas-miejsc-pami%C4%99ci/rodlo?page=1 (dostęp: 16.06.2020 r.).
Schade, Wulf, „Narodowiec” – Polska gazeta narodowa w Zagłębiu Ruhry, [w:] https://www.porta-polonica.de/pl/atlas-miejsc-pami%C4%99ci/narodowiec-polska-gazeta-narodowa-w-zaglebiu-ruhry (dostęp: 16.06.2020 r.).
Schade, Wulf, Wiarus Polski – Eine polnische Zeitung aus dem Ruhrrevier, [w:] https://www.porta-polonica.de/de/atlas-der-erinnerungsorte/wiarus-polski-eine-polnische-zeitung-aus-dem-ruhrrevier (dostęp: 16.06.2020 r.).
Skrabania, David, „Ruhrpolen” – Polacy z Zagłębia Ruhry, [w:] https://www.porta-polonica.de/pl/atlas-miejsc-pami%C4%99ci/ruhrpolen-polacy-z-zaglebia-ruhry (dostęp: 16.06.2020 r.).
Związek Polaków w Niemczech (red.): Leksykon Polactwa w Niemczech, „Nowiny“, Opole (Oppeln OS) 1939, [w:] https://www.porta-polonica.de/pl/atlas-miejsc-pami%C4%99ci/leksykon-polactwa-w-niemczech (dostęp: 16.06.2020 r.).
