Niemieckie „Polenlieder” okresu przed rewolucją marcową

W XIX w. i XX w. wizerunek Polski w oczach Niemców był chwiejny i wielokrotnie poddawany modyfikacjom, jednak w czasie niemieckiej rewolucji marcowej 1848 roku uległ najbardziej zasadniczej zmianie. Rezultatem debaty polskiej przeprowadzonej w Parlamencie Frankfurckim podczas obrad w kościele p.w. św. Pawła był początek  antypolskich postaw tak bardzo odbiegających od przesiąkniętej fascynacją Polską (Polenbegeisterung) atmosfery lat 30. XIX w.

Przede wszystkim na początku lat 30. XIX w. powstały setki niemieckich Polenlieder, których głównym celem było przeniesienie po powstaniu listopadowym 1830 idei narodowej i liberalnej walki o wolność również na grunt niemiecki. Zapoczątkowana przez rewolucję lipcową we Francji fala rewolucyjna przetoczyła się przez Europę, kwestionowano ustanowiony na Kongresie Wiedeńskim nowy porządek w Europie a marzeniem narodowców i liberałów - także w Niemczech - było uwolnienie się od woli narzucanej przez książęta. Ponieważ jednak początkowo nie doszło do rewolucji w Niemczech, wielu brało przykład z Polaków i śpiewało niemieckie Polenlieder, aby w ten sposób przenieść iskrę rewolucji na Niemcy. Zarówno Hambacher Fest (święto w Hambach) jak i niemiecki Vormärz byłyby bez tej fascynacji Polską i bez tych pieśni o Polsce wprost niewyobrażalne.

Historyczno-muzyczny projekt Geschichte-in-Liedern podejmuje - pod hasłem „Noch ist Polen nicht verloren” (Jeszcze Polska nie zginęła) - tradycje pieśni o Polsce. Chodzi w nim o dostęp do historii poprzez muzykę: rekonstrukcja pieśni lub opracowanie nowych kompozycji dotyczyć będzie historii Niemiec od XVIII do XX w. Pomysł projektu powstał na zajęciach historii w jednym z gimnazjów w mieście Alzey w regionie Hesji Nadreńskiej i od 2007 roku jest on rozwijany. Z braku nagrań dźwiękowych niektórych historycznych pieśni nauczyciel tego gimnazjum sam sięgnął po instrument, stając się „śpiewającym nauczycielem historii” i zyskując w ten sposób rosnące zainteresowanie swoich uczniów treściami przekazywanymi na lekcjach. W późniejszej fazie zrodził się duet, który dziś prezentuje osobom zainteresowanym historią swoistą muzyczną podróż w czasie w formie koncertu połączonego z prelekcją.

Projekt Geschichte-in-Liedern przybliża zakres tematyczny Polenlieder na przykładzie 12 pieśni: w przypadku połowy z nich rozbrzmiewają podczas koncertów ich historyczne melodie, natomiast melodie pozostałej połowy pieśni nie zachowały się do dziś, w związku z czym ich teksty zostały z należną dozą powściągliwości udźwiękowione.

Z tekstami pieśni i ich nagraniami można zapoznać się na stronie:
http://www.geschichte-in-liedern.de/DeutschePolenlieder.html

 

Wczesne Polenlieder (powstałe przed rokiem 1830): Finis Poloniae
 

Polska walka o wolność została dostrzeżona w Niemczech już w latach 90. XVIII w., podczas wczesnego ruchu na rzecz demokracji: początek pieśni „Der Polen Mai” (Polski maj) święci liberalną konstytucję majową Polski z roku 1791, zaś w późniejszych strofach rozbrzmiewa skarga na utratę wolności w wyniku trzeciego rozbioru Polski. Z kolei pieśń z 1825 roku pod tytułem „Mein tapfrer Lagienka” (Dzielny mój Łagienko) upamiętnia powstanie kościuszkowskie: wolnościowa postawa ukazana jest w przyjacielskim dialogu wodza Kościuszki z prostym żołnierzem Łagienką.  

Temat polskiej emigracji jako konsekwencji rozbicia ruchu niepodległościowego zostaje poruszony w równie wczesnej, powstałej w 1825 roku pieśni „Fordre niemand, mein Schicksal zu hören” (O, nie pragnijcie znać moich losów). Niemiecki odbiorca tej pieśni zostaje wyraźnie upomniany o tym, że utrata ojczyzny może być skutkiem braku zdecydowania oraz poniesionego fiaska.

 

Główny okres powstawania Polenlieder po powstaniu listopadowym (1830–1833)
 

Chyba najbardziej istotną politycznie wizję niemieckich Polenlieder można wyraźnie odczuć w pieśni - jednej z adaptacji „Mazurka Dąbrowskiego”, polskiego hymnu narodowego - z 1831 roku zatytułowanej „Noch ist Polen nicht verloren” (Jeszcze Polska nie zginęła):

„Deutsche Schwerter, deutsche Kraft, sind der Polen kräft´ge Stütze.
Polen wird dann frei - frei von Tyrannei!”

[Georg Fein, Deutsche Volksstimme - eine Sammlung patriotischer Lieder, wyd. 4, Liestal 1840, s. 80]

(Niemieckie miecze, niemiecka moc, silną podporą Polski są.
Polska stanie się wolna - wolna od tyranii!)

Więź między narodami powinna służyć wspólnej walce przeciwko książętom i wywalczeniu wolności. Tę samą myśl sformułował Siebenpfeiffer podczas święta w Hambach: „Es lebe das freie, das einige Deutschland! Hoch leben die Polen, der Deutschen Verbündete! Hoch leben die Franken, der Deutschen Brüder, die unsre Nationalität und Selbstständigkeit achten! Hoch lebe jedes Volk, das seine Ketten bricht und mit uns den Bund der Freiheit schwört! Vaterland – Volkshoheit – Völkerbund hoch!” [tekst według: Johann Georg August Wirth, Das Nationalfest der Deutschen zu Hambach, Neustadt a.H. 1832 (dodruk: Neustadt 1981), s. 41, dostępny w Internecie na stronie: http://www.demokratiegeschichte.eu/fileadmin/user_upload/Material/Rede_Siebenpfeiffer.pdf]

(Niech żyją wolne, zjednoczone Niemcy! Niech żyją Polacy, sojusznicy Niemców! Niech żyją Francuzi, bracia Niemców, którzy szanują naszą narodowość i naszą niezależność!  Niech żyje każdy naród, który zrywa łańcuchy i wspólnie z nami przysięga na przymierze wolności! Niech żyje ojczyzna – władza ludu – przymierze narodów!)

Polenlieder głównego okresu ich powstania zawierają, poza bezpośrednim wezwaniem do walki, dwa kolejne wątki. Po pierwsze, często pojawia się aspekt podwójnego cierpienia - bólu wywołanego z jednej strony uciskiem zesłanym na naród, z drugiej wynikającego z konieczności ucieczki z ojczyzny: oba aspekty można traktować jako stale powracający temat w stosunkach polsko-niemieckich. Po drugie, wielokrotnie zostaje zwerbalizowana nadzieja na możliwość skutecznej walki jak i możliwość osiągnięcia celu jakim jest wolność.

Taką możliwość odwrócenia biegu historii, nawet jeśli nadzieja dla Polski zdaje się stracona, porusza Ludwig Uhland w wierszu z 1833 roku „Mickiewicz - An der Weichsel fernem Strande” (Mickiewicz - Nad dalekiej Wisły brzegiem):

„Mitten in der stillen Feier wird ein Saitengriff getan.
Ha! Wie schwillet diese Leier voller stets und mächt´ger an.
Leben schaffen solche Geister, dann wird Totes neu geborn.
Ja, mir bürgt des Liedes Meister: noch ist Polen nicht verlorn.”

[Gerard Kozielek, Polenlieder - eine Anthologie, Stuttgart 1982 (Reclam), s. 137. Tekst dostępny na stronie: http://gutenberg.spiegel.de/buch/ludwig-uhland-gedichte-5084/228]

(Ale ponad martwą ciszę jakiejś struny dźwięczy ton.
Coraz pełniej i potężniej się rozlega, jakby dzwon.
Zmarłych nawet zbudzić musi taki duch i takie dzieła.
Mistrza pieśń mi to poręcza: Jeszcze Polska nie zginęła.)

Przełożył Fr. Brzeziński. Źródło: Poeta niemiecki o Polsce, w: Gazeta Toruńska, rok 52, nr 198, z dnia 30.08.1916 r., s. 3

Jeśli więc wolność Polski jeszcze nie została utracona, to i wolność Niemiec stracona jeszcze nie jest. Wolność niemiecka i polska a także francuska są z punktu widzenia niemieckich Polenlieder nieuchronnie ze sobą połączone. Niemieckie Polenlieder lat 30. XIX w. jeszcze nie znały myśli o rywalizacji w dążeniach o wolność, która stanowiłaby o tym, że interesy Polski mogły być przeszkodą dla interesów Niemiec.

 

Późniejsze Polenlieder: Georg Herwegh (1840–1846)
 

W następnym dziesięcioleciu polska walka o wolność przestała wywoływać oddźwięk w niemieckiej opinii publicznej - tym samym okres powstawania Polenlieder niemal dobiegł końca. W tym okresie tylko nieliczni poeci przywołują pamięć o Polakach i podejmują znane motywy. Czyni tak na przykład Georg Herwegh w swoim tekście z 1846 roku „Polens Sache, deutsche Sache” (Sprawa polska, sprawą niemiecką), ostrzegając w nim, że tylko wspólna walka o wolność może odnieść sukces. Herwegh nie chcąc mieć udziału w niemieckiej wolności okupionej niewolą Polski, wzywa swój kraj słowami:

„Du suchst ja selbst aus tiefem Grund der Knechtschaft dich emporzuringen.
Willst du dein Joch zur selben Stund’ dem andern auf den Nacken zwingen?”

Pełny tekst dostępny w pliku PDF na stronie: https://www.poleninderschule.de/assets/polen-in-der-schule/downloads/arbeitsblaetter/d-polenlieder-00-gesamtkorr.pdf, tamże s. 5.

(Zaiste, same szukacie dróg do wyzwolenia się spod głębokiej niewoli. 
I w tej samej godzinie chcecie zrzucać na barki innych brzemię swojej doli?)

W Europie, w której do dziś wciąż zabiega się o wspólną tożsamość i w której wspólne przezwyciężanie problemów XXI w. jeszcze stale nie jest oczywistością, niemieckie Polenlieder okresu przed rewolucją marcową niosą aktualne polityczne przesłanie: nie ma wolności bez jedności - ale i jedności bez wolności.

 

Stephan Höning, listopad 2016 r.

Informacje na temat repertuaru Polenlieder i oferowanych widowisk znajdują się na stronie:
www.geschichte-in-liedern.de

 

 

Źródła i literatura przedmiotu:

Gabriela Brudzyńska-Němec, Polenbegeisterung in Deutschland nach 1830. Tekst dostępny na stronie:
http://ieg-ego.eu/de/threads/europaeische-medien/europaeische-medienereignisse/1830er-revolution/gabriela-brudzynska-nemec-polenbegeisterung-in-deutschland-nach-1830 

Gerard Kozielek, Polenlieder - eine Anthologie, Stuttgart 1982 (Reclam).

Stanisław Leonhard [red.], Polenlieder deutscher Dichter (2), Krakau 1917. Publikacja dostępna na stronie:
http://idb.ub.uni-tuebingen.de/diglit/DkXI3936-2