Mariaże między polskimi i niemieckimi rodami dynastycznymi. Radziwiłłowie: Janusz Radziwiłł – rok 1613

W 1613 roku Janusz Radziwiłł (ur. 1579, zm. 1620), książę Świętego Cesarstwa Rzymskiego, pan na Birżach i Dubinkach, przyszły kasztelan wileński, poślubia Elżbietę Zofię Hohenzollern [niem. Elisabeth Sophie von Brandenburg] (ur. 1589, zm. 1629), córkę Jana Jerzego Hohenzollerna [niem. Johann Georg von Brandenburg] (ur. 1525, zm. 1598), margrabiego i elektora Brandenburgii.

Janusz Radziwiłł przychodzi na świat 2 lipca 1579 roku w Wilnie, jako syn litewskiego magnata Krzysztofa Mikołaja Radziwiłła (ur. 1547, zm. 1603) – księcia Świętego Cesarstwa Rzymskiego, pana na Birżach i Dubinkach pełniącego wiele ważnych urzędów w Księstwie Litewskim, przyszłego hetmana wielkiego litewskiego i wojewody wileńskiego, i jego żony Katarzyny Ostrogskiej (ur. 1560, zm. 1579), która zmarła miesiąc po narodzinach syna. W 1596 roku Janusz zostaje zaręczony z zaledwie jedenastoletnią Zofią Olelkowiczówną (ur. 1585, zm.1612), księżną Słucka i Kopyla, ostatnią przedstawicielką litewsko-rusińskiego rodu Olelkowiczów-Słuckich oraz dziedziczką dóbr ziemskich, które mają stanowić rekompensatę za długi zaciągnięte u Radziwiłłów. Jako że rodzina Radziwiłła wyznawała kalwinizm a ród Olelkowiczów był prawosławny, małżeństwo Janusza i Zofii, zawarte po starciach zbrojnych między obydwoma rodami w lipcu 1600 roku w Brześciu Litewskim, ma charakter międzykonfesjonalny, choć kwestia, czy ich ślub odbył się zgodnie z obrządkiem prawosławnym czy katolickim [sic!], jest do dziś sporna. Zofia, która przez całe życie hojnie wspierała Kościół prawosławny, umiera podczas porodu swojego pierwszego dziecka w marcu 1612 roku. Mężowi pozostawia ogromny majątek składający się z siedmiu zamków i pałaców oraz ponad trzydziestu wsi, co zapewnia mu status najbogatszego magnata na Litwie. Od 1983 roku Kościół prawosławny czci słucką księżną Zofię, jako świętą.

Od ślubu z Zofią w 1600 roku Janusz Radziwiłł jest księciem na Słucku i Kopylu. Podczas wojny polsko-szwedzkiej, w 1601 roku towarzyszy ojcu w wyprawie przeciw Szwedom. W bitwie pod Kokenhuzą (dziś Koknese) oraz w odsieczy pod Rygą syn i ojciec odnoszą sukces. Kiedy w 1603 roku jego ojciec umiera, Janusz dziedziczy po nim tytuły i urzędy, zostając księciem na Birżach i Dubinkach, księciem Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego oraz podczaszym wielkim litewskim (łac. pocillator – honorowy urząd dworski, w tym przypadku sprawowany przez osobę podlegającą bezpośrednio wielkiemu księciu litewskiemu), a także starostą Borysowa; cała tytulatura Janusza Radziwiłła jest podana w otoku jego medalionowego portretu z 1609 roku (patrz zdj. tytułowe oraz zdj. poniżej). Poza tym Janusz przejmuje od dziadka i ojca rolę opiekuna kalwinów litewskich i staje się gorliwym przeciwnikiem kontrreformacji, wspieranej przez katolika Zygmunta III Wazę (ur. 1566, zm. 1632), od 1587 roku króla Polski i wielkiego księcia litewskiego. W 1606 roku bierze udział w rokoszu Zebrzydowskiego, powstaniu szlachty pod przywództwem wojewody krakowskiego i byłego wojewody lubelskiego Mikołaja Zebrzydowskiego (ur. 1553, zm. 1620), skierowanym przeciwko autorytetowi króla Zygmunta, który zmierzał do ograniczenia praw szlacheckich i do pomniejszenia roli sejmu, a także przeciwko jego ultrakonserwatywnemu katolicyzmowi. I tak, w bitwie pod Guzowem w lipcu 1607 roku Radziwiłł wraz ze swoimi oddziałami, a w nich 10 tysięcy piechurów i 6 tysięcy jeźdźców, rusza do ataku na wojska królewskie. Odrębną wojnę prowadzi do 1608 roku z hetmanem wielkim litewskim Janem Karolem Chodkiewiczem (ur. ok. 1561, zm. 1621). Zwycięstwo pod Guzowem odnosi Zygmunt, pomimo to buntowników pozostawia bez kary. W odpowiedzi na to Radziwiłł wycofuje się z wszelkich publicznych urzędów oraz działalności politycznej, udając się w podróż do Francji i Szwajcarii, z której wraca w 1610 roku.

 

7 lipca 1613 roku, w Berlinie, Janusz Radziwiłł poślubia Elżbietę Zofię (zdj. poniżej), córkę z trzeciego małżeństwa margrabiego i elektora brandenburskiego Jana Jerzego Hohenzollerna [niem. Johann Georg von Brandenburg] (ur. 1525, zm. 1598) z Elżbietą Anhalcką [niem. Elisabeth von Anhalt] (ur. 1563, zm. 1607). Więzy pokrewieństwa z Polską łączyły również Jana Jerzego – jego pierwszą żoną była w latach 1545-1546 Zofia Legnicka (ur. 1525, zm. 1546), która zmarła wkrótce po narodzinach ich syna. Prawdopodobnie małżeństwo Elżbiety Zofii, z domu luteranki, z kalwińskim Radziwiłłem przyczyniło się do (późniejszej) zmiany wyznania przez wnuka elektora Jana Jerzego, brandenburskiego margrabiego Jana Zygmunta [niem. Johann Sigismund] (ur. 1572, zm. 1619/1620), który w Boże Narodzenie 1613 roku dokonuje konwersji z luteranizmu na kalwinizm. To właśnie on, w czasie swojego panowania w Brandenburgii, zaaranżował małżeństwo swojej ciotki z księciem Radziwiłłem. Niebawem prawie wszyscy Hohenzollernowie, a także oficerowie i urzędnicy przechodzą na kalwinizm (tzw. „Hofcalvinismus” [„kalwinizm dworski”]), podczas gdy mieszkańcy Brandenburgii pozostają przy luteranizmie. Bracia Jana Zygmunta, margrabowie Joachim Ernst i Jan Jerzy [niem. Johann Georg (Brandenburg-Jägerndorf)], konwertowali już w 1612 roku.

Początkowo Radziwiłł mieszka z żoną w Gdańsku, spiskuje z kalwińskim księciem Siedmiogrodu Gabrielem Bethlenem (ur. ok. 1580, zm. 1629), którego zamierza osadzić na polskim tronie, jednak w 1616 roku w proteście przeciwko polityce Zygmunta III Wazy wobec Rosji wraca do Niemiec, gdzie wiąże się z obozem książąt protestanckich. W 1617 roku postanawia założyć w Słucku (dziś miasto na Białorusi) seminarium kalwińskie i takąż szkołę. W 1618 roku nabywa Państwo Lichtenbergu w Górnej Frankonii za kwotę 100 000 guldenów, zawierając z radcą na dworze księstwa Brandenburgii-Bayreuth Christophem von Waldenfelsem z Lichtenbergu (ur. 1565, zm. 1633) umowę, która Elżbiecie Zofii zapewnia dożywotnie utrzymanie. Jako wyznawca kalwinizmu i przeciwnik Zygmunta III Wazy Janusz pozostaje w bezpośredniej opozycji do swojego kuzyna drugiego stopnia – jest nim czternaście lat młodszy Albrycht Stanisław Radziwiłł (ur. 1593, zm. 1656), książę na Ołyce, propagator kontrreformacji i zaufany powiernik Zygmunta III. Albrycht Stanisław zawarł w 1619 roku małżeństwo z Niemką Reginą von Eisenreich (ur. ok. 1589, zm. 1637).*

Ze związku Janusza Radziwiłła i Elżbiety Zofii pochodzi czworo dzieci, z których troje umiera w młodym wieku. Jedyny spadkobierca pary, Bogusław Radziwiłł (ur. 1620, zm. 1669), przyszły książę na Birżach i Dubinkach, przychodzi na świat w maju 1620 roku w Gdańsku. Później zostaje namiestnikiem elektora brandenburskiego i księcia pruskiego Fryderyka Wilhelma I [niem. Friedrich Wilhelm]. W 1681 roku jedyne dziecko Bogusława Radziwiłła, Ludwika Karolina (ur. 1667, zm. 1695), zawiera związek małżeński z przedstawicielem dynastii brandenburskiej, a w 1688 roku z księciem Palatynatu-Neuburg. Janusz Radziwiłł – jedna z najbardziej znanych postaci na Litwie z uwagi na jego wczesne i odważne działania militarne, a także ze względu na jego przekonania polityczne i zaangażowanie na rzecz kalwińskich współwyznawców – umiera wkrótce po chrzcie syna 6 lub 7 listopada 1620 roku w domu rodziny Czarlińskich w Czarlinie, na południe od Gdańska. Jego ostatnie miejsce spoczynku znalazło się w kalwińskim kościele w Dubinkach (dziś Dubingiai na Litwie), gdzie został pochowany po kilkudniowych uroczystościach pogrzebowych w Wilnie (od 12 do 16 lutego 1621 roku), którym towarzyszyły parady wojskowe i dwujęzyczne ceremonie religijne. Po jego śmierci Elżbieta Zofia wraz z synem Bogusławem zamieszkała w posiadłości Lichtenberg. W 1628 roku wychodzi za mąż za księcia sasko-lauenburskiego Juliusza Henryka [niem. Julius Heinrich von Sachsen-Lauenburg] (ur. 1586, zm. 1665), a Lichtenberg sprzedaje swojemu bratu, margrabiemu Christianowi Hohenzollernowi [niem. Christian von Brandenburg-Bayreuth] (ur. 1581, zm. 1655). Bogusław zostaje oddany pod opiekę stryja i opiekuna, księcia Krzysztofa Radziwiłła (ur. 1585, zm. 1640), hetmana wielkiego litewskiego i przyszłego wojewody wileńskiego i w tym celu wysłany do Wilna, gdzie dorasta. Elżbieta Zofia umiera 24 grudnia 1629 roku we Frankfurcie nad Odrą i zostaje pochowana w tamtejszym Kościele Mariackim [niem. St.-Marien-Kirche].

 

Portret Janusza Radziwiłła, przedstawiający go do kolan i w zbroi, znajduje się obecnie w zbiorach Narodowego Muzeum Sztuki Republiki Białorusi w Mińsku. Pierwotnie należał on do galerii portretów Radziwiłłów na zamku w Nieświeżu (obecnie w Białorusi). W zbiorach mińskiego muzeum przechowywany jest także całopostaciowy portret Elżbiety Zofii, sporządzony około 1613 roku (zdj. poniżej). Powstała około 1593 roku miniatura „Margrabina brandenburska Elżbieta Zofia” (zdj. poniżej), będąca częścią cyklu podobnych wizerunków, prawdopodobnie autorstwa nadwornego malarza dworu brandenburskiego, trafiła do królewskiej kolekcji na zamku Windsor w XIX w., po tym kiedy podróżujący po całej Europie wędrowny sprzedawca antycznej bielizny stołowej kupił w Londynie grupę dziewięciu miniatur, która obejmowała także prace znajdujące się w zbiorach na terenie Niemiec, twierdząc, że znalazł ją wśród swoich towarów. Janusz Radziwiłł został również uwieczniony w obrazie „Kazanie Skargi” Jana Matejki (ur. 1838, zm. 1893), który powstał w latach 1862-1864 i obecnie znajdującym się na Zamku Królewskim w Warszawie. Obraz przedstawia polityczne wystąpienie jezuickiego kaznodziei i szermierza kontrreformacji, księdza Piotra Skargi (ur. 1536, zm. 1612, zdj. poniżej, postać z uniesionymi rękoma po prawej stronie) w Sejmie, które prawdopodobnie nigdy nie miało miejsca. Pośrodku, w złotym płaszczu, wśród znudzonych przedstawicieli szlachty, stoi Janusz Radziwiłł. Po jego lewej stronie siedzi król Zygmunt III Waza w szwedzkim stroju.

* Wspólnym prapradziadkiem Janusza i Albrychta Stanisława Radziwiłłów jest Mikołaj Radziwiłłowicz „Stary” (ur. ok. 1440, zm. 1509) – kanclerz wielki litewski, wojewoda wileński, senator Pierwszej Rzeczypospolitej Polskiej i starosta nowogródzki. Mikołaj Radziwiłłowicz jest protoplastą trzech oddzielnych linii rodu: na Goniądzu i Medelach, na Nieświeżu i Ołyce oraz na Birżach i Dubinkach.

 

Axel Feuß, listopad 2021 r.

 

 

Bibliografia: 

Burghardt, Franz Josef, Zwischen Fundamentalismus und Toleranz. Calvinistische Einflüsse auf Kurfürst Johann Sigismund von Brandenburg vor seiner Konversion, seria: „Historische Forschungen”, t. 96, Berlin 2012.

Friedl, Robert A., Polen und sein Osten am Vorabend einer Katastrophe. Der große Kosaken- und Bauernaufstand des Jahres 1648, rozprawa doktorska, Uniwersytet w Düsseldorfie, Düsseldorf 2004, s. 66 i nast., źródło online: https://docserv.uni-duesseldorf.de/servlets/DerivateServlet/Derivate-12441/DissFriedl_Polen1648-A1b.pdf

Gotthard, Axel, Zwischen Luthertum und Calvinismus (1598–1640), [w:] Preußens Herrscher. Von den ersten Hohenzollern bis Wilhelm II., red. Frank-Lothar Kroll, 2. nakład, München 2001.

Hirsch, Theodor, Johann Sigismund, [w:] „Allgemeine Deutsche Biographie”, t. 14, Leipzig 1881, s. 169-175, (wersja online): https://de.wikisource.org/wiki/ADB:Johann_Sigismund 

Jacoby, Jörg, Boguslaus Radziwill. Der Statthalter des Großen Kurfürsten in Ostpreußen, seria: „Wissenschaftliche Beiträge zur Geschichte und Landeskunde Ost-Mitteleuropas”, Instytut Herdera w Marburgu, t. 40, Marburg nad [rzeką] Lahn 1959, s. 11, źródło online: https://opacplus.bsb-muenchen.de/Vta2/bsb00096840/bsb:BV013780991

Leonhardi, Friedrich Gottlob, Erdbeschreibung der Preußischen Monarchie, t. 4, część 2., Halle 1797, s. 1398 (w sprawie nabycia Państwa Lichtenberg), źródło online: https://books.google.de/books?id=nvwAAAAAcAAJ&pg=PA1398#v=onepage&q&f=false

Niendorf, Mathias, Das Großfürstentum Litauen. Studien zur Nationsbildung, 2. nakład, Wiesbaden 2010.

Polski Słownik Biograficzny, t. 30, 1987, s. 202-208.

Radziwiłł, Bogusław, Autobiografia, oprac. Tadeusz Wasilewski, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1979.

Schmilewski, Ulrich, Radziwill, [w:] „Neue Deutsche Biographie”, t. 21, 2003, s. 101-103, (wersja online): https://www.deutsche-biographie.de/sfz104184.html#ndbcontent

Skiepjan, Anastazja A., Pogrzeb Janusza Radziwiłła (1579-1620), [w:] „Klio. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym”, t. 40 (1), 2017, s. 3-30, (wersja online): https://apcz.umk.pl/czasopisma/index.php/KLIO/article/view/KLIO.2017.001/13077

(dostęp do źródeł online: listopad 2021 r.)