Jan Łukasiewicz
To niezwykłe, że w nazistowskich Niemczech były polski minister oświaty i dwukrotny rektor Uniwersytetu Warszawskiego otrzymuje w 1938 r. tytuł doktora honoris causa, a wiosną 1936 r. wykłada na Uniwersytecie w Münster, gdzie później dzięki pomocy zaprzyjaźnionych niemieckich matematyków uda mu się przeżyć ostatni rok wojny.
Jan Leopold Łukasiewicz urodził się 21 grudnia 1878 r. we Lwowie, wówczas stolicy austriackiej prowincji, Galicji. Mimo że jego ojciec Paweł był oficerem armii austriackiej, a matka, Leopoldyna, córką urzędnika austriackiego, w domu rodzinnym mówiono wyłącznie po polsku. W 1887 r., po ukończeniu gimnazjum humanistycznego Jan Łukasiewicz rozpoczął studia prawnicze, następnie matematyczne i filozoficzne. W 1902 r. obronił doktorat z filozofii u Kazimierza Twardowskiego ze szczególnym wyróżnieniem „sub auspiciis Imperatoris” (pod szczególną opieką cesarza Franciszka Józefa I) i otrzymał od cesarza diamentowy pierścień doktorski. W kolejnych latach (1902-1906) kontynuował studia filozoficzne zagranicą, w Berlinie i Lowanium. Habilitował się w 1906 r. we Lwowie, gdzie pracował na uniwersytecie najpierw jako wykładowca, a od 1911 r. jako profesor nadzwyczajny.
W 1915 r. został powołany na Uniwersytet Warszawski, który władze pruskie i austrowęgierskie ponownie otworzyły. W roku 1918 mianowano go szefem Sekcji Szkolnictwa Wyższego w polskim Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Między styczniem a grudniem 1919 roku sprawował urząd ministra (w tym samym resorcie) w rządzie Ignacego Paderewskiego. Od 1920 r. do napaści Niemiec hitlerowskich na Polskę, 1 września 1939 r., Łukasiewicz pracował jako profesor logiki i filozofii na Uniwersytecie Warszawskim. W tym czasie dwukrotnie piastował godność rektora Uniwersytetu Warszawskiego (1922/23 oraz 1931/32). Łukasiewicz razem ze Stanisławem Leśniewskim należał do wybitnych umysłów szkoły lwowsko-warszawskiej, tj. liczącego się na świecie polskiego ośrodka myśli filozoficznej i logicznej, do którego należeli tak znamienici naukowcy jak Alfred Tarski i Andrzej Mostowski. Uczniami profesora byli zaś: Mordechaj Wajsberg, Zygmunt Kobrzyński, Stanisław Jaśkowski, Bolesław Sobociński, Jerzy Słupecki oraz Józef Maria Bocheński.
Silna przyjaźń łączyła Łukasiewicza z niemieckim teologiem i matematykiem z Uniwersytetu w Münster, Heinrichem Scholzem (1884-1956), kierownikiem pierwszej katedry logiki matematycznej w Niemczech. Ożywiona wymiana naukowa między nimi zaowocowała gościnnymi wykładami na uniwersytetach w Warszawie i Münster oraz wspólnymi projektami badawczymi. W lutym 1936 r. Łukasiewicz na zaproszenie Wydziału Filozoficzno-Przyrodniczego wygłosił na Uniwersytecie w Münster cztery gościnne wykłady, które odbiły się szerokim echem. 20 grudnia 1938 r., w okresie zaostrzającego się konfliktu między Polską a Niemcami, Wydział Filozoficzny Uniwersytetu w Münster przyznał Janowi Łukasiewiczowi tytuł doktora honoris causa w uznaniu jego zasług na polu krzewienia logiki matematycznej w Niemczech oraz propagowania nauki matematyka Gottloba Frege. Uroczystego wręczenia dyplomu w Ambasadzie Niemiec w Warszawie dokonał niemiecki ambasador, Adolf von Moltke. W uroczystości oprócz rektora Uniwersytetu Warszawskiego oraz licznych przedstawicieli świata nauki i polityki udział wzięli Adolf Kratzer, dziekan Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu w Münster i Heinrich Scholz.
Podczas bombardowania Warszawy we wrześniu 1939 r. mieszkanie Łukasiewiczów uległo całkowitemu zniszczeniu, a cały księgozbiór, korespondencja i rękopisy spłonęły. Profesor z żoną, Reginą Barwińską, zamieszkał tymczasowo w bursie akademickiej. Ponieważ okupant zamknął Uniwersytet, Łukasiewicz znalazł się w krytycznej sytuacji finansowej. Dzięki wstawiennictwu m.in. Scholza i Jürgena von Kempinskiego, niemieckiego filozofa, Łukasiewicz otrzymał pracę jako tłumacz w warszawskim Archiwum Miejskim. Scholz za pośrednictwem Czerwonego Krzyża wspierał go także finansowo. Inną możliwość pracy, w zdobycie której również zaangażował się Scholz, Łukasiewicz odrzucił z powodów politycznych. Chodziło o zatrudnienie w „Instytucie Niemieckich Prac na Wschodzie”. Przez cały czas profesor nauczał na Tajnym Uniwersytecie Warszawskim.
Heinrich Scholz podczas wojny zaangażował się ponadto w uwolnienie z obozów koncentracyjnych w Buchenwaldzie i Oranienburgu Jana Salamucha, krakowskiego profesora teologii oraz Joachima Metallmanna, krakowskiego filozofa nauki. Ta działalność spotkała się z ostrą krytyką ówczesnego ministra nauki i groźbą zwolnienia Schulza z zajmowanego stanowiska.
W obawie przed represjami ze strony Armii Czerwonej, a nawet ewentualną egzekucją, ponieważ jako minister przedwojennego rządu, odznaczony m.in. Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski i mąż polskiej szlachcianki należał do grupy osób zagrożonych, Łukasiewicz już jesienią 1943 r. rozpoczął przygotowania do opuszczenia Polski. Korespondencja Łukasiewicza z Scholzem wskazuje, że polski matematyk planował osiedlenie się w Szwajcarii, dokąd droga miała prowadzić przez Niemcy. Chcąc uzyskać szwajcarską wizę wjazdową, naukowiec konsultował się z odpowiednimi urzędami i komendantem policji w Münster. 17 lipca 1944 r., zaledwie kilka dni przed wybuchem powstania warszawskiego Janowi i Reginie Łukasiewiczom udało się opuścić Warszawę i dotrzeć do Münster. Nieudany zamach na Hitlera dokonany 20 lipca 1944 r. pokrzyżował ich plany wyjazdu do Szwajcarii, ponieważ nie otrzymali już pozwolenia na opuszczenie granic III Rzeszy. Łukasiewiczowie zostali więc w Münster i z pomocą tamtejszych zaprzyjaźnionych matematyków udało im się w piwnicy zbombardowanego domu dotrwać do 1 stycznia 1945, kiedy to Jürgen von Kempinski zabrał ich do swojej posiadłości w Hembsen (powiat Höxter). Tam doczekali wyzwolenia przez amerykańskich żołnierzy w kwietniu 1945 roku.
Kilka dni później Łukasiewicz otrzymał zaproszenie od słynnego polskiego generała broni, Leona Berbeckiego, który stał na czele Polskiej Komendy Obozu Dössel, obozu jeńców wojennych dla oficerów (oflag VI B). Profesor przyjął zaproszenie i do końca października 1945 r. przebywał w Hohenwepel w pobliżu Dössel, gdzie w prowizorycznej szkole polskiej w byłym obozie dla polskich więźniów wojennych nauczał logiki. Łukasiewicz nie brał pod uwagę powrotu do Polski, ponieważ nie godził się na nauczanie dialektycznego materializmu na komunistycznym uniwersytecie. Po krótkim pobycie w Brukseli profesor podjął decyzję o wyjeździe do Irlandii. 4 marca 1946 r. przybył do Dublina witany przez ministra spraw zagranicznych i szefa irlandzkiego rządu. Jesienią 1946 r. otrzymał stanowisko profesora logiki matematycznej na Royal Irish Akademy, gdzie nauczał do 1953 roku. Jan Łukasiewicz zmarł 13 lutego 1956 roku w Dublinie. Pochowano go na dublińskim cmentarzu Glasnevin. Spuścizna po profesorze Janie Łukasiewiczu stanowi część biblioteki Uniwersytetu w Manchesterze.
Heinrich Scholz napisał w nekrologu poświęconym Łukasiewiczowi: „Humanista, który w najcięższej próbie dowiódł, że ‘Cogito, ergo sum”.
Sabine Krämer, styczeń 2015 r.
Literatura przedmiotu:
Elstrodt, Jürgen; Schmitz, Norbert: Geschichte der Mathematik an der Universität Münster, 1773-1945, Münster 2008 (publikacja dostępna online: http://wwwmath.uni-muenster.de/historie/)
Schmidt am Busch, Hans-Christoph; Wehmeier, Kai F.: Heinrich Scholz und Jan Łukasiewicz, w : Forum für osteuropäische Ideen- und Zeitgeschichte, 11. Jg. 2007, str. 107-125
Woleński, Jan: Mathematical Logic in Warsaw: 1918-1939, w: Andrzej Mostowski and Foundational Studies hrsg. V. A. Ehrenfeucht u. a., str. 30-46.
Szczegółową analizę publikacji naukowych Jana Łukasiewicza oraz informacje bibliograficzne można znaleźć na stronie: http://plato.stanford.edu/entries/lukasiewicz/
