O polskiej braci górniczej, „polskich kopalniach” i robotnikach ze Wschodu – 100 lat obecności polskiej siły roboczej w Bochum (1871–1973)

Napis „Bank Robotników e.G.m.b.H.” na budynku przy ulicy Am Kortländer.
Napis „Bank Robotników e.G.m.b.H.” na budynku przy ulicy Am Kortländer.

Źródła i literatura przedmiotu:

Bleidick, Dietmar, Bochum, das institutionelle Zentrum der Polen in Deutschland, [w:] Bochumer Zeitpunkte. Beiträge zur Stadtgeschichte, Heimatkunde und Denkmalpflege (33), Bochum: Kortum-Gesellschaft Bochum e.V., 2015, s. 3-9.

Gleising, Günter, Bochums Stellung in der Rüstungs- und Kriegswirtschaft unter besonderer Berücksichtigung des Bochumer Vereins und dessen Zwangsarbeitereinsatz, [w:] Vereinigung der Verfolgten des Naziregimes – Bund der Antifaschistinnen und Antifaschisten (VVN-BdA) Kreisvereinigung Bochum, Bochum: RuhrEcho Verlag, 2019, s. 23-40.

Grieger, Manfred, Zwangsarbeit in Bochum – Die Geschichte der ausländischen Arbeiter und KZ-Häftlinge 1939-1945, Bochum 1986.

Gusowski, Adam, Sabine Krämer, Kuźnia Bochumska. Dostęp w Internecie: https://www.porta-polonica.de/pl/atlas-miejsc-pami%C4%99ci/kuznia-bochumska (dostęp: 18.10.2020 r.).

Kleßmann, Christoph, Polnische Bergarbeiter im Ruhrgebiet 1870-1945. Soziale Integration und nationale Subkultur einer Minderheit in der deutschen Industriegesellschaft, Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1978.

Küppers, Paul, Die Kriegsarbeit der Stadt Bochum 1914-1918, Bochum: Buchdruckerei Wilhelm Stumpf K.-G., 1926.

Molenda, Jan, Polnische Arbeiter im Ruhrgebiet während des Ersten Weltkrieges, [w:] Dittmar Dahlmann, Albert S. Kotowski, Zbigniew Karpus, (red.), Schimanski, Kuzorra und andere. Polnische Einwanderer im Ruhrgebiet zwischen der Reichsgründung und dem Zweiten Weltkrieg, Essen: Klartext Verlag, 2005, s. 183-199.

Montanhistorisches Dokumentationszentrum (montan.dok)/Bergbau-Archiv (BBA) [Centrum Dokumentacji Górniczej/Archiwum Górnictwa w Bochum]: 40/487, 40/492.

Murzynowska, Krystyna, Die polnischen Erwerbsauswanderer im Ruhrgebiet während der Jahre 1880-1914, Dortmund 1979.

Pätzold, Stefan, Bochum. Kleine Stadtgeschichte, Regensburg: Verlag Friedrich Pustet, 2017.

Peters-Schildgen, Susanne, Das polnische Vereinswesen in der Kaiserzeit und in der Weimarer Republik. Ein Vergleich, [w:] Dittmar Dahlmann, Albert S. Kotowski, Zbigniew Karpus, (red.), Schimanski, Kuzorra und andere. Polnische Einwanderer im Ruhrgebiet zwischen der Reichsgründung und dem Zweiten Weltkrieg, Essen: Klartext Verlag, 2005, s. 51-72.

Rawe, Kai, „… wir werden sie schon zur Arbeit bringen!“. Ausländerbeschäftigung und Zwangsarbeit im Ruhrkohlenbergbau während des Ersten Weltkrieges, Essen: Klartext Verlag, 2005.

Rudzinski, Marco, Ein Unternehmen und ‚seine‘ Stadt. Der Bochumer Verein und Bochum vor dem Ersten Weltkrieg, Essen: Klartext Verlag, 2012.

Seebold, Gustav-Hermann, Ein Stahlkonzern im Dritten Reich. Der Bochumer Verein 1927-1945, Wuppertal: Peter Hammer Verlag, 1981.

Seidel, Hans-Christoph, Der Ruhrbergbau im Zweiten Weltkrieg. Zechen – Bergarbeiter – Zwangsarbeiter, Essen: Klartext Verlag, 2010.

Skrabania, David, „Ruhrpolen” - Polacy z Zagłębia Ruhry. Dostęp w Internecie: https://www.porta-polonica.de/pl/atlas-miejsc-pami%C4%99ci/ruhrpolen-polacy-z-zaglebia-ruhry?page=8%20-%20body-top (dostęp: 23.10.2020 r.).

Spoerer, Mark, Zwangsarbeit unter dem Hakenkreuz: ausländische Zivilarbeiter, Kriegsgefangene und Häftlinge im Deutschen Reich und im besetzten Europa 1939-1945, Stuttgart, München: Deutsche Verlags-Anstalt, 2001.

Wir gedenken der Opfer der Zwangsarbeit in Bochum, 1941 bis 1945, Letzte Ruhestätte: Hauptfriedhof Freigrafendamm, Ursula Jennemann-Henke (opracowanie i wybór), we współpracy z Angeliką Karg i Angeliką Schäfer z Archiwum Miasta Bochum, Bochum: Stadtarchiv – Bochumer Zentrum für Stadtgeschichte, 2002.

Stefanski, Valentina Maria, „… und bin sehr dankbar für die Gelegenheit an der Bekämpfung des Polenthums mitarbeiten zu können“. Polnische Arbeitsmigranten und die preußische Obrigkeit, [w:] Dittmar Dahlmann, Albert S. Kotowski, Zbigniew Karpus, (red.), Schimanski, Kuzorra und andere. Polnische Einwanderer im Ruhrgebiet zwischen der Reichsgründung und dem Zweiten Weltkrieg, Essen: Klartext Verlag, 2005, s. 37-49.

Wölk, Ingrid, Das Außenlager des Konzentrationslagers Buchenwald beim ‚Bochumer Verein‘,[w:] Vereinigung der Verfolgten des Naziregimes – Bund der Antifaschistinnen und Antifaschisten (VVN-BdA) Kreisvereinigung Bochum, Bochum: RuhrEcho Verlag, 2019, s. 41-54.

 

Literatura uzupełniająca na temat historii polskiej migracji zarobkowej i obecności polskiej siły roboczej w Bochum, Zagłębiu Ruhry oraz w Niemczech:

Dittmar Dahlmann, Albert S. Kotowski, Zbigniew Karpus, (red.), Schimanski, Kuzorra und andere. Polnische Einwanderer im Ruhrgebiet zwischen der Reichsgründung und dem Zweiten Weltkrieg, Essen: Klartext Verlag, 2005.

Loew, Peter Oliver, Wir Unsichtbaren. Geschichte der Polen in Deutschland, München: Verlag C.H. Beck, 2014.

Schade, Wulf, Kuźnia Bochumska – die Bochumer (Kader-)Schmiede, [w:] Bochumer Zeitpunkte. Beiträge zur Stadtgeschichte, Heimatkunde und Denkmalpflege 2005, nr 17, s. 3-21.

Skrabania, David, Keine Polen? Bewusstseinsprozesse und Partizipationsstrategien unter Ruhrpolen zwischen der Reichsgründung und den Anfängen der Weimarer Republik, Bochum 2018.

Smechowski, Emilia, Wir Strebermigranten, München: Carl Hanser Verlag, 2017.

 

Linki do stron lokalnych projektów poświęconych zagadnieniom pracy przymusowej w Bochum w okresie narodowego socjalizmu:

https://www.kohlengraeberland.de

http://zwangsarbeiterprojekt.de

https://www.bochum.de/Stadtarchiv/Bochum-in-der-NS-Zeit

http://vvn-bda-bochum.de

 

(dostęp do źródeł online podanych w wykazie „Źródła i literatura przedmiotu”: 09.01.2021 r.)

 

Mediateka
  • Zdj. nr 1: „Bank Robotników“

    Napis „Bank Robotników e.G.m.b.H.“ na budynku przy ulicy Am Kortländer.
  • Zdj. nr 2: „Bank Robotników“ (zbliżenie)

    Napis „Bank Robotników e.G.m.b.H.“ na budynku przy ulicy Am Kortländer (zbliżenie).
  • Zdj. nr 3: Tablica informacyjna o polskiej emigracji zarobkowej z czasów Cesarstwa Niemieckiego

    Tablica Urzędu Miasta Bochum informująca o polskiej emigracji zarobkowej z czasów Cesarstwa Niemieckiego wraz ze zdjęciem członków towarzystwa św. Józefa w Bochum-Dahlhausen.
  • Zdj. nr 4: Kościół św. Józefa

    Kościół św. Józefa przy ulicy Stühmeyerstraße.
  • Zdj. nr 5: Krucyfiks z napisem w języku polskim

    Krucyfiks z napisem w języku polskim przed kościołem św. Józefa przy ulicy Stühmeyerstraße.
  • Zdj. nr 6: Dzwon stalowy „Związku Bochumskiego“

    Dzwon ze stali lanej „Związku Bochumskiego“ (Bochumer Verein) wykonany na Paryską Wystawę Światową w 1867 roku, znajdujący się obecnie przed ratuszem miasta Bochum przy placu Willy-Brandt-Platz.
  • Zdj. nr 7: Manifestacja pod kopalnią Hannibal, 1943

    Zdjęcie z manifestacji pod kopalnią Hannibal w Bochum z 1943 roku.
  • Zdj. nr 8: Baraki dla robotnic i robotników przymusowych

    Baraki dla robotnic i robotników przymusowych z czasów II wojny światowej w Bochum-Bergen przy ulicy Bergener Straße.
  • Zdj. nr 9: Baraki dla robotnic i robotników przymusowych

    Baraki dla robotnic i robotników przymusowych z czasów II wojny światowej w Bochum-Bergen przy ulicy Bergener Straße.
  • Zdj. nr 10: Stolperschwelle („próg pamięci“)

    Stolperschwelle („próg pamięci“) przy skrzyżowaniu ulic Kohlenstraße / Obere Stahlindustrie z tabliczką informującą o byłym podobozie koncentracyjnym.
  • Zdj. nr 11: Osada „Dahlhauser Heide“

    Osada „Dahlhauser Heide“ w Bochum-Hordel.
  • Zdj. nr 12: Koło wyciągowe w osadzie „Dahlhauser Heide“

    Koło maszyny wyciągowej w osadzie „Dahlhauser Heide“, ufundowane przez IGBE-Ortsgruppe Oberhordel oraz Förderverein Hannover dla upamiętnienia górnictwa w Hordel.
  • Zdj. nr 13: Domy robotnicze

    Siedziba Centrum Dokumentacji Kultury i Historii Polaków w Niemczech Porta Polonica przy ulicy Am Rübenkamp 4.
  • Zdj. nr 14: LWL-Industriemuseum Zeche Hannover

    Malakowturm (Wieża Malakowa) wraz z przyległą maszynownią kopalni Hannover / LWL-Industriemuseum Zeche Hannover (Westfalskie Muzeum Przemysłowe Kopalnia Hannover) w Bochum-Hordel.
  • Zdj. nr 15: Były obóz koncentracyjny przy Brüllstraße w Bochum, zdjęcie z 19 czerwca 1950 r.

    Były obóz koncentracyjny przy Brüllstraße w Bochum, zdjęcie z 19 czerwca 1950 r.
  • Zdj. nr 16: Były obóz koncentracyjny przy Brüllstraße w Bochum, 1954 r.

    Były obóz koncentracyjny przy Brüllstraße w Bochum, 1954 r.
  • Zdj. nr 17: Były obóz koncentracyjny przy Brüllstraße w Bochum, 1954 r., zdjęcie z 5 lutego 1954 r.

    Były obóz koncentracyjny przy Brüllstraße w Bochum, 1954 r., zdjęcie z 5 lutego 1954 r.
  • Schriftzug Bank „Robotników eGmbH”, Dom Polski in Bochum

    Der verblichene Schriftzug Bank „Robotników eGmbH” erinnert an die Vergangenheit des Viertels als Zentrum polnischer Institutionen im Ruhrgebiet.
  • Schriftzug Bank „Robotników eGmbH”

    Der verblichene Schriftzug Bank „Robotników eGmbH” erinnert an die Vergangenheit des Viertels als Zentrum polnischer Institutionen im Ruhrgebiet.