Salzgitter Hallendorf

Na tym cmentarzu spoczywa 857 ofiar wojny i despotyzmu 1939-1945

Cmentarz wojenny Westerholz był do wybuchu drugiej wojny światowej katolickim cmentarzem gminnym. Do dziś po obu stronach nekropolii zachowało kilkanaście grobów mieszkańców Hallendorf. Do połowy 1943 r. używano go jako cmentarza przyobozowego, a z powodu braku miejsca kolejne ofiary grzebano na nowo założonym cmentarzu Jammertal. W listopadzie 1945 r. byli robotnicy przymusowi z Ukrainy upamiętnili swoich rodaków kamienną płytą, umieszczoną bezpośrednio na ziemi na lewo od wejścia, z tekstem w językach ukraińskim, rosyjskim i angielskim:

TUTAJ SPOCZYWA POD 806 KOPCZYKAMI GROBÓW

KILKUSET NIEZNANYCH Z NAZWISKA

MĘCZENNIKÓW RÓŻNYCH NARODOWOŚCI.

NIECH WAM TA NIEPRZYCHYLNA

ZIEMIA LEKKĄ BĘDZIE!

WIECZNA PAMIĘĆ I CHWAŁA!

CMENTARZ UKRAIŃSKI

1 LISTOPADA 1945

Na prawo od wejścia na betonowym fundamencie umieszczono metalową płytę z inskrypcją w języku niemieckim:

AUF DIESEM FRIEDHOF LIEGEN 857 OPFER DES NATIONAL-

SOZIALISTISCHEN HERRSCHAFTSSYSTEMS BEGRABEN: ARBEITER, KRIEGSGEFANGENE, ZWANGSARBEITER. SIE WAREN HÄFTLINGE DES STRAF- UND TODESLAGERS 21, DAS DEN NATIONALSOZIALISTEN DAZU DIENTE, DIE ARBEITSDISZIPLIN DER IN DER RÜSTUNGSPRODUKTION ARBEITENDEN MÄNNER UND FRAUEN AUFRECHTZUERHALTEN UND JEGLICHEN WIDERSTAND ZU BRECHEN, VIELE OPFER WAREN GEZWUNGEN, FÜR EINE RÜSTUNG ZU ARBEITEN, DIE SICH GEGEN IHRE HEIMATLÄNGER UND GEGEN IHRE EIGENEN ANGEHÖRIGEN RICHTETE, DER DEUTSCHEN ARBEITERSCHAFT WURDEN MIT DEM LAGER 21 DIE GEFAHREN EINER AUFLEHNUNG UND VON WIDERSTANDSHANDLUNGEN VOR AUGEN GEFÜHRT.

AUF DIESEM FRIEDHOF WERDEN DIE FOLGEN EINER POLITIK SICHTBAR, DIE DIE RECHTE DER ARBEITENDEN MENSCHEN UND DEN FRIEDEN UNTER DEN VÖLKERN MIT FÜSSEN TRITT.

Na tym cmentarzu spoczywa 875 ofiar władzy narodowosocjalistycznej: robotników, jeńców wojennych, robotników przymusowych. Byli oni więźniami obozu karnego 21 i obozu śmierci, który służył narodowym socjalistom do utrzymywania dyscypliny i złamania oporu mężczyzn i kobiet pracujących dla przemysłu zbrojeniowego. Wiele ofiar zostało zmuszonych do produkcji broni, używanej następnie przeciwko ich krajom ojczystym i ich najbliższym. Niemieckim robotnikom obóz 21 uzmysławiał, czym opor przeciwko systemu mógł się kończyć.

Cmentarz ten jest dowodem na to, jakie efekty przynosiła polityka deptania praw ludzi pracujących i pokojowego współistnienia narodów.

Do lat osiemdziesiątych XX w. nekropolia i pochowane na niej ofiary zostały całkowicie zapomniane i zaniedbane. W listopadzie 1983 r., po raz pierwszy od zakończenia wojny, w dniu pamięci ofiar wojen odsłonięto tablicę z inskrypcją:

AUF DIESEM

FRIEDHOF

RUHEN

857 OPFER

DES KRIEGES

UND DER GEWALT-

HERRSCHAFT

1939–1945

NA TYM CMENTARZU SPOCZYWA 857 OFIAR WOJNY I DESPOTYZMU 1939–1949.

W 2003 r. cmentarz został uporządkowany, przeprowadzono też prace renowacyjne i uzupełniono tabliczki na grobach, wcześniej skradzione lub zniszczone.

Obóz specjalny nr 21 był najgorszym obozem pracy w Salzgitter i okolicy. Jego celem było zdławienie wszelkiego oporu, co w kilkuset przypadkach odbyło się poprzez morderstwa na więźniach. Powstanie obozu było bezpośrednio związane z coraz większym napływem polskich robotników przymusowych i ich postawą wobec dyskryminujących i ograniczających wszelkie prawa przepisów z marca 1940 r. (tzw. Polenerlass: każdy pracodawca, strażnik czy obywatel Rzeszy miał prawo zaskarżyć Polaków lub donieść na nich i innych robotników przymusowych), według których Polacy mieli tylko prawo do niewolniczej pracy, w tym wypadku na rzecz przemysłu zbrojeniowego III Rzeszy. Polacy reagowali pasywnym oporem i bojkotem niemieckich zarządzeń, wskutek czego Göring kazał zastosować w stosunku do nich jeszcze ostrzejsze sankcje. Wiosną 1940 r. kierownictwo zakładów Reichswerke-Hermann-Göring udostępniło Gestapo teren z barakami, na którym utworzono obóz karny dla unikających pracy lub mało wydajnych Polaków. Przetrzymywano tam również i unicestwiano politycznych przeciwników reżimu hitlerowskiego. 28 maja 1941 r., kiedy karne obozy pracy dla Polaków istniały już przy kilku koncernach i prezydiach policji, Himmler na mocy rozporządzenia wcielił je do systemu represji i zbrodni SS jako Arbeitserziehungslager ‒ wychowawcze obozy pracy. W 1942 r. dobudowano do nich oddział kobiecy.

Obóz został przygotowany na przyjęcie 300–400 więźniów. Ostatecznie jednak w 1942 r. przetrzymywano w nim 1400 mężczyzn, a w następnym roku 1800 mężczyzn i dodatkowo 400–600 kobiet. W wyniku działania morderczego systemu karnego SS do kwietnia 1945 r. w obozie przebywało 28 000 mężczyzn i 7000 kobiet z Polski, Czech, Francji, Belgii, Niederlandów, Danii, Rosji, Włoch i Niemiec. Więziono nawet 12-letnie dzieci, a najstarszy osadzony miał 80 lat. Nie oszczędzano również kobiet w ciąży. Przeciętne wyroki wynosiły od 3 do 8 tygodni, zdarzały się kary na okres 6 miesięcy, a niektóre przekraczały 12 miesięcy. W pomieszczeniach o wymiarach 6 x 8 m znajdowały się 24 drewniane prycze, które musiały wystarczyć dla 80–90 ludzi. Na jednej pryczy spały dwie osoby, reszta musiała leżeć na podłodze. Początkowo każdy więzień posiadał jeden koc, lecz od 1944 r. praktycznie nie wydawano kocy i odzieży, a więźniowie pracowali w podartych i brudnych ubraniach cywilnych lub roboczych, w których również spali. W zimie dla każdego pomieszczenia przydzielano wiadro węgla; taka ilość opału nie dawała ciepła nawet na godzinę. Wśród 19 pomieszczeń były 2 z prysznicami, jednak ciepła woda była rzadkością. Ludzie byli ciągle zmarznięci i brudni, wielu z nich doznało w zimie odmrożeń, a przebywanie w lazarecie wydłużało pobyt w obozie o czas, w którym nie pracowano, dlatego mało kto zgłaszał się do lekarza dobrowolnie. Zaopatrzenie medyczne było katastrofalne: w latach 1943–1944, kiedy lekarzem obozowym był SS-Obersturmbannführer dr Garding, zmarło 720 więźniów.

Osadzonych podzielono na dwie grupy. Większość, nazywana Bummelanten ‒ bemulentami, tworzyły osoby skazane za drobne przewinienia na kilkutygodniowe wychowanie ciężką pracą i biciem. Po odbyciu kary pobici i wychudzeni zazwyczaj wracali do swojej wcześniejszej pracy. Jeśli jednak zostali przeznaczeni do transportu do jednego z obozów koncentracyjnych, ich pobyt przedłużał się do czasu jego skompletowania, co mogło trwać nawet kilka miesięcy. Druga grupa, nazywana die Blauen ‒ niebiescy (od koloru ich ubrań więziennych), składała się ze skazanych przez Gestapo poza wszelkim prawem, nawet tym zbrodniczym III Rzeszy. Powodem otrzymania niebieskiego ubrania i zapisu w aktach o „szczególnym traktowaniu” mogło być np. sabotowanie pracy, słuchanie angielskiego radia, wypowiedzi polityczne lub tylko o zabarwieniu politycznym (żarty ośmieszające Rzeszę i patrię), kontakty seksualne z niemieckimi kobietami. Takie osoby były nazywane Todeskandidaten ‒ kandydatami do śmierci. Gestapo Braunschweig więziło poza skazanymi przez sądy specjalne zawsze ok. 30 osób, na których po wyniszczającej pracy wykonywano egzekucje przez powieszenie lub rozstrzelanie. Strażnikom SS wolno też było zastrzelić robotnika w czasie pracy, co odnotowywano jako „zastrzelony w czasie próby ucieczki” i nagradzano kilkudniowym urlopem udzielanym strzelcowi.

Na liście 142 nazwisk zamordowanych poza wszelkim prawem na podstawie wyroków Gestapo znajduje się 18 Polaków. Wszyscy byli więźniami podlegającymi specjalnemu traktowaniu w obozie karnym:

1. ANTONI NAWROCKI * 13.3.1915 Warszawa † 8.7.1941, rozstrzelany

2. JÓZEF GRUDZIEŃ * 21.7.1918 † 22.7.1941, rozstrzelany

3. WAWRZYNIEC CELJOCKI * 8.8.1909 Seidluw † 13.10.1941, rozstrzelany

4. STANISŁAW WOJCIESZKOWSKI * 10.9.1902 † 26.10.1941, wypadek?

5. STANISŁAW NOWAKOWSKI * 5.4.1915 Iwanowice † 10.1.1942, powieszony

6. MARIAN GIERCZ * 29.11.1922 Tarnów † 4.4.1942, rozstrzelany

7. WŁADYSŁAW SŁOTA * Sosnowiec † 16.4.1942, postrzał w brzuch

8. FRANZ CAPEKAVER (Kapekafer?) * 29.9.1908 Mikoliczyn † 29.5.1942, powieszony

9. JÓZEF LIPIŃSKI * 18.5.1918 Dobryninski † 7.7.1942, samobójstwo?

10. JAN CZYŻ * 1.2.1905 Lipowce † 13.8.1942, samobójstwo przez powieszenie?

11. TADEUSZ SZYMAŃSKI * 5.1.1926 Plikau † 15.9.1942, rozstrzelany

12. KAROL BOBA * 1.12.1922 Ratoszyn † 16.11.1942, rozstrzelany