Mariaże między polskimi i niemieckimi rodami dynastycznymi Piastowie: Mieszko I - około 978 roku
Około 978 roku Mieszko I (ur. między 930 a 945, zm. 992), pierwszy książę z dynastii Piastów, poślubia Odę Dytrykównę [niem. Oda von Haldensleben] (ur. ok. 965, zm. 1023), córkę Dytryka Haldenslebena [niem. Dietrich von Haldensleben] (zm. 985), margrabiego Marchii Północnej.
W latach 950-960 Mieszko dziedziczy po swoich przodkach, wzmiankowanych jedynie w mitologizujących przekazach z późniejszych czasów, dynastyczną władzę centralną nad ziemiami w dzisiejszej Wielkopolsce, na których w tym samym czasie powstaje regularna sieć grodów. Wczesnopiastowskie państwo powstało i rozwijało się najprawdopodobniej na Wysoczyźnie Gnieźnieńskiej. Plemię Polan, które według dawniejszych przekonań zamieszkiwało te okolice i któremu miał przewodzić Mieszko[1], nie jest wymieniane we współczesnych jego istnieniu źródłach i dlatego według najnowszych badań prawdopodobnie nie istniało. Nazwa „Polanie”, od której pochodzi nazwa Polski, pojawia się w źródłach pisanych później, bo dopiero około 1000 roku[2]. Pierwszą wzmiankę o Mieszku czyni saski kronikarz Widukind z Korbei [niem. Widukind von Corvey][3] w kontekście nieudanych wypraw z lat 962/963 przeciwko słowiańskim Redarom, zamieszkującym na wschód od Łaby, i saksońskiemu margrabiemu Gero. Widukind określił Mieszka jako rex, czyli „król” lub władca posiadający ogromną władzę. Również żydowski kupiec Ibrahim ibn Yaqub, w 965 roku wysłany przez kalifa Kordoby z misją do cesarza Ottona I, przedstawiając Mieszka jako „króla Północy”, widział w nim potężnego władcę największego słowiańskiego państwa. W jakich okolicznościach Piastom za czasów Mieszka przyznano tytuł książęcy, tego również późniejsi kronikarze nie potrafili uzasadnić[4].
Ponieważ próby zmierzające do podboju ziem poza granicami z cesarstwem rzymsko-niemieckim kończą się niepowodzeniem, Mieszko szuka innych możliwości rozszerzania swoich wpływów. W 964 roku uznaje zwierzchność Ottona I i odtąd płaci mu trybut za Ziemię Lubuską, a być może także za cały obszar panowania Piastów[5]. Widukind określa go amicus imperatoris, czyli „cesarskim przyjacielem” lub inaczej „powiernikiem”[6]. Jednocześnie Mieszko zawiera sojusz z czeskim księciem Bolesławem I. Annały pierwszego biskupa Polski Jordana („Rocznik Jordana”), prowadzone najpierw w Gnieźnie, a później w Krakowie (potwierdzone jedynie w niemieckich rocznikach z tego samego okresu), zawierają zapisek z 965 roku mówiący o tym, że Mieszko poślubił córkę Bolesława I Dobrawę Przemyślidkę (zm. 977), zwaną również Dąbrówką, („Dobravka venit ad Miskonem”); jego warunkiem było przyjęcie chrześcijaństwa. Chrzest Mieszka nastąpił w 966 roku („Mesko dux baptizatur”)[7]. Jako jego miejsce brane są pod uwagę Praga, Ratyzbona, Poznań lub Gniezno, ale także Ostrów Lednicki - wyspa na jeziorze Lednica, na której mieściło się pierwsze palatium Piastów, skąd podejmowano misje chrystianizacji Polski[8]. Z małżeństwa z Dąbrówką Mieszko miał córkę Świętosławę (ur. ok. 965) – przyszłą żonę duńskich królów Eryka Zwycięskiego i Swena Widłobrodego, oraz syna Bolesława I Chrobrego (ur. 967, „Boleslaus Magnus natus est”). Na Wielkanoc 973 roku Mieszko lub jego wysłannicy wraz z towarzyszącym im sześcioletnim Bolesławem[9] oraz magnatami i posłami z Czech, Węgier, Bułgarii, Danii, Włoch, Grecji i Hiszpanii biorą udział w zwołanym przez Ottona I zjeździe na zamku w Kwedlinburgu. Polska piastowska „już wtedy zajmowała istotne miejsce w polityce środkowoeuropejskiej i w systemie władzy Rzeszy”[10].
[1] „Państwo to zostało założone przez Polan, jedno z wielu plemion, które w IX i X w. zamieszkiwały dorzecza Odry i Wisły. [...] Umożliwili oni ustanowienie silnej władzy królewskiej...” (Cytat w oryginale: „Dieses Reich war von den Polanen gegründet worden, einem der vielen Stämme, die im 9. und 10. Jahrhundert das Oder- und Weichselgebiet bewohnten. […] Sie ermöglichten die Errichtung einer starken königlichen Macht …”), [w:] R. Michałowski, Polen und Europa um das Jahr 1000, [w:] Der Hoftag in Quedlinburg 973. Von den historischen Wurzeln zum Neuen Europa, red. A. Ranft, Berlin 2006, s. 55.
[2] „Ostatnio nie bezzasadnie stwierdza się, że nazwa Poloni [sic!] jest raczej produktem powstania państwa piastowskiego około roku 1000 i nie może być traktowana jako pierwotna nazwa grupy plemiennej, od której rozpoczął się ten proces na przełomie IX i X w.” (Cytat w oryginale: „Daraus ist neuerdings mit einiger Berechtigung der Schluss gezogen worden, dass die Bezeichnung Poloni eher das Produkt der um das Jahr 1000 vollendeten piastischen Reichsgründung gewesen sei und nicht als ursprünglicher Name jener Gentilgruppe angesehen werden könne, von der dieser Prozess um die Wende vom 9. zum 10. Jahrhundert seinen Ausgang genommen hat.”), [w:] E. Mühle, Die Piasten. Polen im Mittelalter, München 2011, s. 14.
[3] Widukindus monachus Corbeiensis (Widukind z Korbei), Sächsische Geschichte in drei Büchern (Rerum gestarum Saxonicarum libri tres), ok. 967-973; por. Bayerische Akademie der Wissenschaften, Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters (Bawarska Akademia Nauk, Źródła historyczne do średniowiecznych dziejów Niemiec), https://www.geschichtsquellen.de/werk/4719 (dostęp: lipiec 2021 r.).
[4] E. Mühle, Die Piasten. Polen im Mittelalter, München 2011, s. 10-14. Por. także C. Igelbrink, Freundschaft, Herrschaft, Fehde. Die Beziehungen Mieszkos I. von Polen zu den ottonischen Königen und den Großen des Reiches, Baden-Baden 2017, s. 13.
[5] Por. N. Kersken, P. Wiszewski, Neue Nachbarn in der Mitte Europas. Polen und das Reich im Mittelalter, seria: „WBG Deutsch-Polnische Geschichte”, t. 1, Darmstadt 2020, s. 29, 130.
[6] Tamże, s. 28.
[7] Por. G. Labuda, Jeden czy dwa roczniki niemieckie u podstaw polskiego rocznikarstwa? [w:] „Studia Źródłoznawcze”, 39, Warszawa 2001, s. 17.
[8] E. Mühle, Die Piasten. Polen im Mittelalter, München 2011, s. 18 i nast. Por. także uwagi R. Michałowskiego odnośnie chrztu Mieszka I, Polen und Europa um das Jahr 1000, [w:] Der Hoftag in Quedlinburg 973. Von den historischen Wurzeln zum Neuen Europa, red. A. Ranft, Berlin 2006, s. 56: „Nie ulega wątpliwości, że świat chrześcijański poprzez swoje bogactwo, siłę militarną i przewagę kulturową wywierał ogromny wpływ na władców pogańskich. Stąd zapewne też ich chęć wejścia do tego świata i stania się podobnym do niego. Podstawowym warunkiem osiągnięcia tego celu było przyjęcie religii panującej w tym świecie.” (Cytat w oryginale: „Kaum zu bezweifeln ist, dass die christliche Welt auf die heidnischen Herrscher einen großen Einfluss ausübte durch ihren Reichtum, ihre Militärmacht und ihre kulturelle Überlegenheit. Daher wohl auch der Wunsch, in diese Welt einzutreten und ihr ähnlich zu sein. Die Grundbedingung für das Erreichen dieses Ziels war die Annahme der Religion, die in dieser Welt herrschte.”). Tomasz Jurek jako możliwe miejsce i czas chrztu Mieszka wskazuje Magdeburg latem 965 r. lub Kwedlinburg na Wielkanoc 966 r., [w:] T. Jurek, O czasie i okolicznościach chrztu Mieszka, [w:] „Roczniki Historyczne”, 81, Warszawa 2015, s. 35-56.
[9] Sto lat później sporządzone w klasztorze Niederaltaich „Roczniki altajskie” („Annales Altahenses”, ok. 1075 r.) podają, że Mieszko „ogarnięty strachem”, wysłał syna Bolesława jako zakładnika (Miszego etiam dux Sclavienus, terrore compulsus, filium mittit obsidem.) Por. G. Althoff, Otto der Große und die neue europäische Identität, [w:] Der Hoftag in Quedlinburg 973. Von den historischen Wurzeln zum Neuen Europa, red. A. Ranft, Berlin 2006, s. 5, przyp. 6; por. Bayerische Akademie der Wissenschaften, Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters (Bawarska Akademia Nauk, Źródła historyczne do średniowiecznych dziejów Niemiec), https://www.geschichtsquellen.de/werk/177 (dostęp: lipiec 2021 r.).
[10] N. Kersken, P. Wiszewski, Neue Nachbarn in der Mitte Europas. Polen und das Reich im Mittelalter, seria: „WBG Deutsch-Polnische Geschichte”, t. 1, Darmstadt 2020, s. 29.
Około 977/978 roku, wkrótce po śmierci Dąbrówki, Mieszko żeni się z córką saksońskiego hrabiego Odą Dytrykówną, kanoniczką w opactwie benedyktynów w Kalbe nad rzeką Milde[11]. Jej ojciec, Dytryk z Haldensleben (zm. 985) rezyduje w Brandenburgu i poza Marchią Północną (w znacznej mierze pokrywającą się z obszarem późniejszej Marchii Brandenburskiej) posiada także inne hrabstwa saksońskie. Poprzez małżeństwo z Odą Mieszko pragnie najwyraźniej wzmocnić więzy z cesarstwem rzymsko-niemieckim oraz „stworzyć oś łączącą Polskę i Saksonię […], dla funkcjonowania której Brandenburgia ma fundamentalne znaczenie”[12]. Poza tym chodzi mu o obronę swojej pozycji jako władcy przed zakusami saksońskich margrabiów, czeskich Przemyślidów oraz pogańskich Wieletów, jednego z plemion zachodniosłowiańskich. „Związek małżeński Mieszka I”, jak pisze warszawski historyk mediewista Roman Michałowski (ur. 1949), „doprowadził do uspokojenia stosunków polsko-saksońskich oraz stworzył fundament sojuszu polsko-niemieckiego”[13]. Kierując się tym samym celem, Mieszko żeni w 984 roku swojego syna Bolesława I z córką margrabiego miśnieńskiego Rygdaga [niem. Rikdag II.] (o nieznanym imieniu), a już rok później - z córką pewnego węgierskiego księcia, natomiast w 987 roku - z Emnildą, córką serbołużyckiego księcia Dobromira. Jak podaje kronikarz Thietmar z Merseburga[14], Oda wysoce zasłużyła się Polsce, bowiem „Zapewniła pokój, przyspieszyła misję [chrystianizacji - przyp. tłum.] i zadbała o uwolnienie jeńców wziętych do niewoli przez księcia Polski podczas wypraw zbrojnych przeciwko Saksończykom”[15].
Dytryk, od 965 roku margrabia Marchii Północnej, spokrewniony z Ottonami i „jedna z najpotężniejszych osobistości na wschodzie Rzeszy”[16], również prowadzi aktywną politykę małżeńską, która jednoczy jego ród z rodami w krajach ościennych. Poza najstarszą córką Odą wydaje za mąż także jej siostrę Matyldę za Przybysława (zm. 993), księcia słowiańskich Hawelan zamieszkujących tereny wokół twierdzy Brenna [pierwotna nazwa Brandenburga - przyp. tłum.]. Z kolei najmłodsza z córek, Thietburga, zostaje żoną Dedo I hrabiego z dynastii Wettynów [niem. Dedo I. Graf von Wettin] (ur. ok. 960, zm. 1009). Kiedy w 985 roku Dytryk umiera, nie wyznaczywszy swego następcy, Mieszko wraz z żoną przejmuje jego spuściznę. Dlatego też nie syn Dytryka, Bernard, „lecz jego polski zięć [obejmuje] obowiązki margrabiego”[17], o czym świadczy określenie Mieszka w nekrologu fuldajskim („Annales necrologici Fuldenses”, 779-1065)[18] jako Misico marchio. Wkrótce potem Bolesław I nawiązuje ścisłe kontakty z następcą margrabiego Miśni, Ekkehardem I.
[11] Por. H. Röckelein, Heiraten, ein Instrument hochmittelalterlicher Politik, [w:] Der Hoftag in Quedlinburg 973. Von den historischen Wurzeln zum Neuen Europa, red. A. Ranft, Berlin 2006, s. 111.
[12] C. Lübke, Zwischen Polen und dem Reich. Elbslawen und Gentilreligion, [w:] Polen und Deutschland vor 1000 Jahren. Die Berliner Tagung über den „Akt von Gnesen“, red. M. Borgolte, Berlin 2002, s. 101.
[13] R. Michałowski, Polen und Europa um das Jahr 1000, [w:] Der Hoftag in Quedlinburg 973. Von den historischen Wurzeln zum Neuen Europa, red. A. Ranft, Berlin 2006, s. 58.
[14] Kronika lub Dzieje Saksonii Thietmara z Merseburga (Thietmari Merseburgensis episcopi Chronicon sive Gesta Saxonum), 1012-1018, Saksońska Biblioteka Państwowa i Uniwersytecka w Dreźnie (Sächsische Landesbibliothek – Staats- und Universitätsbibliothek Dresden), Msc. R 147. Opisane wydarzenia dotyczą okresu między 901 i 1018 r. Por. Bayerische Akademie der Wissenschaften, Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters (Bawarska Akademia Nauk, Źródła historyczne do średniowiecznych dziejów Niemiec), https://www.geschichtsquellen.de/werk/4529 (dostęp: lipiec 2021 r.).
[15] H. Röckelein, Heiraten, ein Instrument hochmittelalterlicher Politik, [w:] Der Hoftag in Quedlinburg 973. Von den historischen Wurzeln zum Neuen Europa, red. A. Ranft, Berlin 2006, s. 111.
[16] N. Kersken, Heiratsbeziehungen der Piasten zum römisch-deutschen Reich, [w:] Fernhändler, Dynasten, Kleriker. Die piastische Herrschaft in kontinentalen Beziehungsgeflechten vom 10. bis zum frühen 13. Jahrhundert, red. D. Adamczyk i N. Kersken, Wiesbaden 2015, s. 96.
[17] K. Görich, Eine Wende im Osten. Heinrich II. und Boleslaw Chrobry, [w:] Otto III. – Heinrich II. Eine Wende?, red. B. Schneidmüller i S. Weinfurter, 2. nakład, Stuttgart 2000, s. 104.
[18] Bayerische Akademie der Wissenschaften, Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters (Bawarska Akademia Nauk, Źródła historyczne do średniowiecznych dziejów Niemiec), https://www.geschichtsquellen.de/werk/272 (dostęp: lipiec 2021 r.).
W latach 985, 986 i 991 Mieszko wraz z książętami Świętego Cesarstwa Rzymskiego walczy w wyprawie niemieckiej przeciwko Wieletom. W 986 i 991 roku ponawia przysięgę na wierność małoletniemu królowi i przyszłemu cesarzowi Ottonowi III (ur. 980, zm. 1002), w którego imieniu regencję sprawuje jego matka Teofano. Z małżeństwa z Odą Dytrykówną pochodzą jego trzej synowie: Świętopełk, Mieszko i Lambert. Krótko przed śmiercią, około 991 roku, Mieszko wraz z synami i żoną wydaje zachowany jedynie w regeście dokument „Dagome iudex”, w którym ofiaruje swoje terytorium Schinesge (Gniezno [lub Państwo Gnieźnieńskie - przyp. tłum.]) w dokładnie określonych granicach w darze Stolicy Apostolskiej i oddaje je pod opiekę papieża. I choć znaczenie tego dokumentu jest do dziś niejasne, nie można wykluczyć, że wydano go, chcąc podkreślić chrześcijański charakter państwa Mieszka i nadać prawomocność jego władzy, a także zapewnić sobie nowego sojusznika w osobie papieża. Jednocześnie, pomijając w dokumencie Bolesława, syna z pierwszego małżeństwa Mieszka, wyłączono go z dziedziczenia[19]. Ten jednak po śmierci ojca w 992 roku wypędził macochę i swoich przyrodnich braci do Saksonii oraz przejął państwo polskie po ojcu, uznając darowiznę na rzecz Stolicy Apostolskiej za zgodną z prawem i odtąd płacąc papiestwu czynsz rekognicyjny, czyli symboliczną kwotę potwierdzającą istnienie stosunku prawnego między stronami. Od tej pory władca Polski, jak twierdzi Michałowski, sprawuje w swoim kraju władzę w imieniu księcia Apostołów - św. Piotra[20].
Według zachowanych przekazów historycznych Mieszka I pochowano w katedrze w Poznaniu. Po zawaleniu się południowej wieży katedry w 1790 roku, w latach 1835-1841 według projektu włoskiego architekta Franciszka Marii Lanciego (ur. 1799, zm. 1875) w miejscu rozbitego sarkofagu ze szczątkami Mieszka I oraz Bolesława I wybudowano Złotą Kaplicę w stylu neobizantyjskim. Pierwszego księcia Polski oraz pierwszego króla Polski upamiętniają do dziś neogotycki sarkofag oraz pomnik autorstwa berlińskiego artysty rzeźbiarza Christiana Daniela Raucha (ur. 1777, zm. 1857) przedstawiający sylwetki Mieszka I jak i jego syna Bolesława I Chrobrego (patrz ilustracje).
Axel Feuß, lipiec 2021 roku
Bibliografia:
Balzer, Owald, Genealogia Piastów, 2. nakład, Kraków 2005.
Barkowski, Robert F., Die Piasten und die Anfänge des polnischen Staates, Berlin 2018.
Der Hoftag in Quedlinburg 973. Von den historischen Wurzeln zum Neuen Europa, red. Andreas Ranft, Berlin 2006 (tamże - Gerd Althoff, Otto der Große und die neue europäische Identität, s. 3-18; Roman Michałowski, Polen und Europa um das Jahr 1000, s. 51-72; Hedwig Röckelein, Heiraten, ein Instrument hochmittelalterlicher Politik, s. 99-136).
Fernhändler, Dynasten, Kleriker. Die piastische Herrschaft in kontinentalen Beziehungsgeflechten vom 10. bis zum frühen 13. Jahrhundert, red. Dariusz Adamczyk i Norbert Kersken, Wiesbaden 2015 (tamże - Norbert Kersken, Heiratsbeziehungen der Piasten zum römisch-deutschen Reich, s. 80 i nast., 89, 96 i nast.; Joanna Sobiesiak, Mulier suadens und andere Damen. Dynastische Heiraten in der Geschichte der polnisch-böhmischen Beziehungen des 10.-12. Jahrhunderts, s. 108-110).
Igelbrink, Christian, Freundschaft, Herrschaft, Fehde. Die Beziehungen Mieszkos I. von Polen zu den ottonischen Königen und den Großen des Reiches, Baden-Baden 2017.
Jasiński, Kazimierz, Powiązania genealogiczne Piastów (małżeństwa piastowskie), [w:] Piastowie w dziejach Polski, red. Roman Heck, Wrocław 1975, s. 135-148.
Jasiński, Kazimierz, Rodowód pierwszych Piastów, 2. nakład, Poznań 2004, s. 54-70.
Kara, Michał, Anfänge der Bildung des Piastenstaates im Lichte neuer archäologischer Ermittlungen, [w:] „Quaestiones Medii Aevi Novae”, Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego, nr 5, 2000, s. 58-85.
Kersken, Norbert i Przemysław Wiszewski, Neue Nachbarn in der Mitte Europas. Polen und das Reich im Mittelalter, seria: „WBG Deutsch-Polnische Geschichte”, t. 1, Darmstadt 2020.
Lübke, Christian, Zwischen Polen und dem Reich. Elbslawen und Gentilreligion, [w:] Polen und Deutschland vor 1000 Jahren. Die Berliner Tagung über den „Akt von Gnesen“, red. Michael Borgolte, Berlin 2002, s. 91-110.
Ludat, Herbert, An Elbe und Oder. Skizzen zur Politik des Ottonenreiches und der slavischen Mächte in Mitteleuropa, Köln 1971.
Mühle, Eduard, Die Piasten. Polen im Mittelalter, München 2011, s. 11-22.
