Strony Pełny tekst

Mariaże między polskimi i niemieckimi rodami dynastycznymi Piastowie: Judyta Bolesławówna – rok 1148

Ślub Judyty Bolesławówny z Ottonem I wpisuje się w serię projektów małżeńskich piastowskiego księcia Bolesława III Krzywoustego, który doprowadził do zawarcia małżeństw przez dziewięcioro z czternaściorga jego dzieci ze związku z Salomeą z Bergu, córką szwabskiego hrabiego, z przedstawicielami sąsiednich królestw i księstw (patrz Wykaz). Prowadzoną na szeroką skalę europejską politykę małżeńską Bolesława kontynuowali jego synowie również po jego śmierci w 1138 roku i po wprowadzeniu w Polsce zasady senioratu, skupiając się ponownie na pograniczu Polski i Niemiec, co było konsekwencją zmian, które nastąpiły w polityce Rzeszy. Na tych terenach znajdowały się archidiecezja magdeburska i Marchia Brandenburska, które podczas krucjaty połabskiej w 1147 roku zjednoczyły się z księciem seniorem Polski i księciem Wielkopolski w walce z Wieletami i Pomorzanami. Małżeństwo Judyty i Ottona miało służyć umocnieniu tego sojuszu.

Brakteat Ottona I brandenburskiego, ok. 1160/1170, srebro, średnica 30 mm, tłoczony w Brandenburgu nad Hawelą, napis „OT-TO BRANDE-BURGENSIS”, ze zbiorów Gabinetu Numizmatycznego, Państwowe Muzea w Berlinie, Muzeum Bodego

https://ikmk.smb.museum/object?id=18201102

W 1148 roku Judyta Bolesławówna (ur. między 1130 a 1135, zm. między 1171 a 1175), córka Bolesława III Krzywoustego (ur. 1086, zm. 1138), księcia Polski, poślubia Ottona I, [niem. Otto I. von Brandenburg] (ur. 1125/1126, zm. 1184), przyszłego margrabiego Marchii Brandenburskiej.

Judyta jest jedną z czternaściorga dzieci z zawartego w 1115 roku związku małżeńskiego polskiego księcia Bolesława III Krzywoustego z córką niemieckiego hrabiego Salomeą z Bergu [niem. Salome von Berg] (ur. ok. 1099, zm. 1144). Ojciec Judyty jest synem Władysława I Hermana oraz – odkąd najpierw w 1007/1008 roku wypędził swojego starszego brata i współspadkobiercę Zbigniewa z kraju, a później przyczynił się do jego śmierci w 1112/1113 roku – jedynym władcą Polski. W dekadach następujących po zawarciu małżeństwa z Salomeą Bolesław III prowadzi ekspansywną politykę małżeńską, aranżując małżeństwa swoich dziewięciorga dzieci oraz przyrodniej siostry Adelajdy z osobami z europejskich rodów książęcych, których terytoria sąsiadują z Polską. Po jego śmierci w 1138 roku i ustanowieniu w Polsce senioratu politykę małżeńską Bolesława kontynuują jego synowie – książę senior Bolesław IV Kędzierzawy, książę wielkopolski Mieszko III Stary i książę śląski Władysław II Wygnaniec, jednak – z uwagi na zasadnicze zmiany, jakie dokonały się w Cesarstwie Rzymskim Narodu Niemieckiego – w nieco innych realiach politycznych.

Przejęcie władzy po śmierci Lotara III z Supplinburga [niem. Lothar III.] przez koronowanego w 1138 roku Konrada III zapoczątkowało rządy dynastii Hohenstaufów. Wobec tego „ziemie wschodnie i północno-wschodnie Rzeszy straciły dla politycznej władzy centralnej na znaczeniu” a rozwój sytuacji u wschodnich sąsiadów znika niejako z pola widzenia. Ponieważ wraz z wprowadzeniem w Polsce senioratu maleją wpływy seniora na losy całej Polski, Piastowie muszą w swoich relacjach polsko-niemieckich znowu skoncentrować się na władcach terytorialnych w regionalnych strefach przygranicznych. Od połowy XII w. należą do nich wettyńscy margrabowie marchii miśnieńskiej i łużyckiej, askańscy margrabowie Brandenburgii i arcybiskupi Magdeburga[1]. Pierwszym małżeństwem służącym konsolidacji wskrzeszonego sojuszu z przełomu wieków był zawarty około 1142 roku związek małżeński Dobroniegi Ludgardy z Dytrykiem z Landsbergu [niem. Dietrich von Meißen], zaaranżowany przez polskich książąt.

Do zawarcia kolejnego sojuszu saksońsko-polskiego dochodzi przy okazji krucjaty połabskiej w 1147 roku, w której chodzi o konkurujące roszczenia terytorialne oraz o zwierzchnictwo nad Słowianami połabskimi, Wieletami i Pomorzanami zamieszkującymi ziemie między Łabą, Odrą i Trawną [niem. Trave] i ich chrystianizację. W krucjacie połabskiej, podjętej przez saksońskiego księcia w ramach drugiej wyprawy krzyżowej, uczestniczy także Mieszko III. Jego celem jest zachowanie roszczeń i przymierzy swojego ojca. Gdy wojska krzyżowców docierają na ziemie książąt pomorskich, zostaje naruszona polska strefa wpływów, a to dlatego, że już w 1135 roku, na zjeździe w Merseburgu, Bolesław III otrzymał w lenno Pomorze i Rugię, choć krótko po tym je stracił. Chcąc zaspokoić roszczenia i uspokoić obustronne relacje, w dniu Objawienia Pańskiego 1148 roku arcybiskup Fryderyk z Magdeburga [niem. Friedrich von Magdeburg], margrabia brandenburski Albrecht Niedźwiedź [niem. Albrecht I. von Brandenburg, także Albrecht der Bär], Bolesław IV Kędzierzawy oraz Mieszko III Stary zawarli między sobą sojusz i postanowili wydać Judytę, siostrę obu polskich książąt, za Ottona I [niem. Otto I], najstarszego syna margrabiego Brandenburgii[2]. To, czy ich ślub odbył się rzeczywiście w tym szczególnym dniu, jest do dziś kwestią sporną.

Dziewiętnastowieczni biografowie zakładali, że Judyta została za pierwszym razem wydana za węgierskiego następcę tronu Władysława II węgierskiego (ur. 1131, zm. 1163). Z tego po krótkim czasie rozwiązanego związku pochodziła córka Maria, która później poślubiła weneckiego patrycjusza. Z kolei polski mediewista i genealog Kazimierz Jasiński (ur. 1920, zm. 1997), interpretując polskie roczniki średniowieczne, doszedł do wniosku, że Judyta jako sześcioletnia dziewczynka została obiecana bratu Władysława, Gejzie II (ur. 1130, zm. 1162), i prawdopodobnie już w 1136 roku wysłana na dwór jej przyszłego teścia, węgierskiego króla Béli II (ur. ok. 1110, zm. 1141), w celu zaręczyn. W 1146 roku dochodzi do zerwania zaręczyn za obopólną zgodą stron i do powrotu Judyty do Polski. Niewykluczone, że powodem tej decyzji było zawarte wcześniej małżeństwo brata Judyty Mieszka III Starego z córką Béli Elżbietą węgierską, które w tym czasie wystarczająco zabezpieczało sojusz Polski i Węgier.

[1] N. Kersken, P. Wiszewski, Neue Nachbarn in der Mitte Europas. Polen und das Reich im Mittelalter, seria: „WBG Deutsch-Polnische Geschichte”, t. 1, Darmstadt 2020, s. 46.

[2] Tamże, s. 46 i nast.

W dniu Objawienia Pańskiego, 6 stycznia 1148 roku lub krótko po tej dacie, w Kruszwicy na Kujawach – ośrodku miejskim z piastowskim grodem obronnym na wyspie i kolegiatą, będącym w tym czasie najprawdopodobniej siedzibą biskupa kujawskiego – Judyta bierze ślub z Ottonem I brandenburskim, następcą Albrechta Niedźwiedzia (ur. ok. 1100, zm. 1170), księcia z dynastii askańskiej, margrabiego Marchii Północnej i od 1150 roku pierwszego margrabiego Marchii Brandenburskiej. Ślub odbywa się w obecności jej braci Bolesława i Mieszka. Podobne mariaże z członkami rodów brandenburskich zawierali również liczni przedstawiciele kolejnych pokoleń Piastów śląskich i wielkopolskich, aby w ten sposób zabezpieczyć swoje wpływy w regionie (patrz Wykaz).

Otton I już w momencie swoich narodzin otrzymuje od swojego chrzestnego, słowiańskiego księcia Obodrytów Przybysława (zm. 1178, jako bezpośredni wasal Henryka Lwa [niem. Heinrich der Löwe]), pana ziem meklemburskiej i chyżańskiej), w darze Ziemię Suchą [niem. die Zauche], centralny obszar przyszłej Marchii Brandenburskiej. W 1157 roku ojciec Ottona przekazuje synowi utworzoną w tym samym roku Marchię Brandenburską, nakazując mu działania służące „budowie i rozwojowi stabilnego księstwa” (Helmut Assing, 1999). Pierwsza wzmianka dotycząca margrabiego Brandenburgii Ottona I pochodzi z roku 1161. Terytorium Marchii Brandenburskiej obejmuje posiadłości Askańczyków na wschód od Łaby położone na południe od Brandenburga, na południu i w środkowej części Havelland oraz w rozwidleniu Łaby i Haweli [niem. Elbe-Havel-Winkel], oprócz tego przypuszczalnie także posiadłości leżące na obszarze późniejszej Starej Marchii [niem. Altmark]. Otton, który po śmierci ojca w 1170 roku obejmuje urząd margrabiego, organizuje osadnictwo wiejskie, przyczyniając się tym samym do rozwoju powierzonego mu terytorium. Poza tym, zleca budowy zamków i w latach 1180–1183 zakłada klasztory w miejscowościach Lehnin i Arendsee. W walkach książąt saskich przeciwko Henrykowi Lwowi uczestniczy zaskakująco rzadko. Prawie w ogóle nie angażuje się w politykę Cesarstwa.

Z Judytą Bolesławówną ma dwóch synów. Są nimi Otto II z Brandeburgii [niem. Otto II] (ur. po 1148, zm. 1205), trzeci w kolejności margrabia brandenburski, oraz Henryk [niem. Heinrich] (ur. ok. 1150, zm. 1192), pierwszy hrabia Gardelegen. Judyta umiera między 1171 a 1176 rokiem, bowiem w 1171 roku ówczesne źródła wzmiankowały ją po raz ostatni jako żyjącą osobę, a w dokumentach z 1176 roku jest mowa o drugiej żonie Ottona I o imieniu Adelajda [Holenderska – przyp. tłum.], matce jego trzeciego syna Albrechta II (ur. przed 1177, zm. 1220), który w 1205 roku przejął władzę po zmarłym bracie przyrodnim. Judyta została zapewne pochowana w katedrze w Brandenburgu nad Hawelą; świadczy o tym podana w przekazie źródłowym z XVI w. inskrypcja na jej dziś nieistniejącym nagrobku („VIII idus Iulii obiit Iuditha, marchionissa, gemma Polonorum”), która widniała prawdopodobnie na płycie osadzonej w podłodze pośrodku katedry. Według niej „Judyta, margrabina i perła Polski” zmarła dnia 8 lipca – niestety roku nie dało się odczytać. Ottona I pochowano w 1184 roku w klasztorze w Lehninie.

Axel Feuß, lipiec 2021 r.

Bibliografia:

Assing, Helmut, Otto I., [w:] „Neue Deutsche Biographie”, t. 19, 1999, s. 675 i nast. (wersja online): https://www.deutsche-biographie.de/sfz74107.html#ndbcontent (dostęp: czerwiec 2021 r.).

Balzer, Owald, Genealogia Piastów, 2. nakład, Kraków 2005.

Jasiński, Kazimierz, Powiązania genealogiczne Piastów (małżeństwa piastowskie), [w:] Piastowie w dziejach Polski, red. Roman Heck, Wrocław 1975, s. 135–148.

Jasiński, Kazimierz, Rodowód pierwszych Piastów, 2. nakład, Poznań 2004, s. 255-260.

Kersken, Norbert, Heiratsbeziehungen der Piasten zum römisch-deutschen Reich, [w:] Fernhändler, Dynasten, Kleriker. Die piastische Herrschaft in kontinentalen Beziehungsgeflechten vom 10. bis zum frühen 13. Jahrhundert, red. Dariusz Adamczyk i Norbert Kersken, Wiesbaden 2015, s. 85, 99 i nast., 102 i nast.

Kersken, Norbert i Przemysław Wiszewski, Neue Nachbarn in der Mitte Europas. Polen und das Reich im Mittelalter, seria: „WBG Deutsch-Polnische Geschichte”, t. 1, Darmstadt 2020.

Maleczyński, Karol, Bolesław III Krzywousty (pierwsze wydanie w 1975 r.), Kraków 2010.

Mühle, Eduard, Die Piasten. Polen im Mittelalter, München 2011.

Schultze, Johannes, Die Mark Brandenburg, 4. nakład, Berlin 2011, s. 96-102.