Mariaże między polskimi i niemieckimi rodami dynastycznymi. Piastowie: Bolesław I Chrobry - rok 984

W 984 roku Bolesław I Chrobry (ur. 967, zm. 1025), przyszły książę i pierwszy król Polski, poślubia córkę Rygdaga [niem. Rikdag II.] (zm. 985/986), margrabiego Marchii Miśnieńskiej.

Po nieudanych wyprawach na granicę z cesarstwem rzymsko-niemieckim Mieszko I (ur. między 930 a 945, zm. 992), pierwszy książę Polski z dynastii Piastów, szuka innych możliwości rozszerzenia swoich wpływów na Zachodzie. W 964 roku uznaje zwierzchność cesarza Ottona I, bierze udział w zjazdach cesarskich w Kwedlinburgu, a współczesne mu źródła wymieniają go nawet jako bliskiego powiernika cesarza. Około 978 roku zawiera swoje drugie małżeństwo z Odą Dytrykówną [niem. Oda von Haldensleben], córką margrabiego Marchii Północnej, obszaru pokrywającego się z dzisiejszą Brandenburgią. Zamierzając jeszcze bardziej wzmocnić więzy Polski z Saksonią i Świętym Cesarstwem Rzymskim, w 984 roku Mieszko doprowadza do zawarcia małżeństwa przez swojego syna Bolesława z nieznaną z imienia córką margrabiego Miśni Rygdaga[1]. Bolesław, przyszły Bolesław I zwany Chrobrym, pochodzi z pierwszego małżeństwa ojca z córką czeskiego księcia Bolesława I, Dobrawą Przemyślidką (zm. 977), zwaną również Dąbrówką.

Jednak małżeństwo Bolesława z córką miśnieńskiego margrabiego nie trwa długo. Po śmierci cesarza Ottona II we Włoszech w 983 roku, pretensje do korony królewskiej zgłasza bawarski książę Henryk II Kłótnik [niem. Heinrich II. der Zänker]. Mieszko I początkowo opowiada się po jego stronie, podobnie jak czeski książę Bolesław II, który w 984 roku za zgodą Henryka zdobywa zamek w Miśni i odtąd traktuje jej terytorium jako strefę swoich wpływów. Polska, utraciwszy Miśnię, rozwiązuje małżeństwo Bolesława z córką Rygdaga. Rok później Mieszko deklaruje się ostatecznie jako stronnik nieletniego króla Ottona III sprawującego władzę za pośrednictwem swojej matki Teofano. W 985 roku Teofano nakazuje księciu Czech zwrot zamku w Miśni, a po śmierci Rygdaga powołuje na margrabiego Miśni Ekkeharda I, syna hrabiego z Merseburga. Teraz Mieszko sprzymierza się z Ekkehardem, aby wraz z Miśnią zdobyć wpływy na Łużycach, terenach władanych przez słowiańskiego księcia Dobromira.

W 985/986 roku syn Mieszka Bolesław poślubia najpierw córkę węgierskiego księcia, a w 987 roku bierze za żonę córkę Dobromira, Emnildę. Więzi między Polską i Miśnią zacieśniają się jeszcze bardziej w chwili, kiedy kolejna córka Dobromira wychodzi za mąż za Guncelina [niem. Gunzelin], brata Ekkeharda, bowiem odtąd Bolesław, Ekkehard i Guncelin są ze sobą „spokrewnieni” na dobre. Odnosząc się do tego, kronikarz Thietmar z Merseburga określa Bolesława jako frater, czyli brat Ekkeharda, i dodaje, że z Guncelinem łączy go amicitia, czyli przyjaźń[2]. Thietmar twierdzi jednak, że Ekkehard pozyskał w Polaku amicus familiaris ostatecznie przez pochlebstwa i pogróżki. Wspólna, niosąca pokój polityka małżeńska kończy, przynajmniej na pewien czas, rywalizację polskiej dynastii z książętami saksońskimi w prowincjach granicznych Cesarstwa Rzymskiego[3].

Bolesław ma z Emnildą piątkę dzieci, wśród nich córkę Regelindę, którą w 1002 roku wydaje za mąż za najstarszego syna Ekkeharda, Hermana I [niem. Hermann von Meißen], oraz syna Mieszka II Lamberta, który w 1013 roku poślubia Rychezę [niem. Richeza, także Rixa], siostrzenicę cesarza Ottona III. Drugą córkę z tego małżeństwa książę Polski wydaje za Świętopełka I, księcia turowskiego z Rusi Kijowskiej, między 1009 i 1012 rokiem. Mimo to w 1013 roku, wspierany przez Henryka II, podejmuje wyprawę na Kijów. W kolejnej wyprawie po władzę w Kijowie w 1015 roku Bolesław staje po stronie swojego zięcia Świętopełka, podczas gdy Henryk przychodzi z pomocą przyrodniemu bratu Świętopełka, Jarosławowi I Mądremu. Świętopełk zostaje wielkim księciem Rusi Kijowskiej w 1015 roku, a gdy umiera w 1019 roku, tytuł przechodzi na Jarosława.

Po śmierci ojca w 992 roku Bolesław wypędza macochę, Odę z rodu Haldensleben, i swoich przyrodnich braci do Saksonii oraz przejmuje władzę w Polsce. Podobnie jak ojciec wraz z niemieckimi książętami walczy przeciwko słowiańskim Wieletom zamieszkującym tereny na wschód od Łaby. Wiosną 1000 roku cesarz Otton III przybywa z pielgrzymką do Gniezna po tym, gdy Bolesław sprowadził szczątki biskupa i misjonarza Wojciecha Sławnikowica (także Adalbert z Pragi; zm. 997) do miasta. Wojciech, który w równym stopniu przyjaźnił się z Ottonem i Bolesławem, zginął śmiercią męczennika podczas podróży misyjnej na ziemie Prusów. Jego podróż, w którą wyruszył z dworu Bolesława w Gnieźnie, wiodła go przez Gdańsk. Po jego śmierci Bolesław odkupił ciało przyjaciela od Prus. Otton dowiaduje się o tym w Rzymie i natychmiast udaje się do Ratyzbony (Regensburg), skąd w połowie lutego 1000 roku wyrusza przez Życz (Zeitz), Miśnię (Meißen) i Budziszyn (Bautzen) do Iławy (Eulau) koło Szprotawy. Na zamku w Iławie zostaje uroczyście przyjęty przez Bolesława, po czym zostaje poprowadzony przez Głogów i Poznań do Gniezna. Swoją pielgrzymkę kończy tam na początku marca, docierając do grobu Wojciecha boso[4].

Z relacji Thietmara z Merseburga wnioskować można, że Bolesław, podejmując cesarza w gnieźnieńskiej rezydencji z dotąd niespotykaną okazałością („dictu incredibile et ineffibile”), wykorzystał jego wizytę do zademonstrowania swojej potęgi. Podczas spotkania z udziałem biskupów okolicznych diecezji, które przeszło do historii jako zjazd gnieźnieński, Otton ustanowił na ziemiach polskich nową prowincję kościelną - archidiecezję gnieźnieńską z podległymi biskupstwami w Kołobrzegu, Krakowie i Wrocławiu[5]. Sto lat później mnich Gall Anonim relacjonował w swojej „Kronice i czynach książąt czyli władców polskich” („Cronicae et gesta ducum sive principum Polonorum”, 1113/16), że „niezwykłe cuda” („miracula mirifica“) przygotowane przez piastowskiego księcia tak bardzo zaimponowały cesarzowi, iż nie mógł on postąpić inaczej, niż wynieść tego „tak wielkiego i dostojnego męża” na tron królewski. W tym celu cesarz włożył na głowę Bolesława swój diadem cesarski i przekazał mu gwóźdź z Krzyża Pańskiego wraz z (kopią) włóczni św. Maurycego. Poza tym nadał Bolesławowi tytuł „brata i partnera cesarstwa” („frater et cooperator imperii”)[6]. Thietmar skomentował całe to wydarzenie słowami: „Niech Bóg wybaczy cesarzowi, że uczynił trybutariusza Panem”[7].

Do dziś nie jest jasne, czy zjazd gnieźnieński jest dowodem królewskiej koronacji czy tylko „przypieczętowania szczególnie przyjacielskiego przymierza”. Niemieccy i polscy historycy mają na ten temat podzielone zdania, ponieważ relacja Galla Anonima nie zawiera opisów rytuałów kościelnych towarzyszących koronacji. Niemniej jednak, według Eduarda Mühlego Bolesław został „de facto wyniesiony przez Ottona w Gnieźnie na władcę równego królowi, stojącego ponad książętami cesarstwa” i to bez „formalnej koronacji na króla”[8]. W świetle wydarzeń opisanych w kronikach historyk i mediewista Johannes Fried (ur. 1942) dokonał analizy miniatury dedykacyjnej z Ewangeliarza Ottona III ze zbiorów skarbca katedry w Akwizgranie (zdjęcie tytułowe) powstałej około 1000 roku, stwierdzając, że jest ona świadectwem tego, iż koronacja królewska się odbyła. Miniatura przedstawia cesarza na tronie, po którego bokach stoją dwie postaci mężczyzn z chorągwiami w rękach i koroną na głowach, które reprezentują „typ króla wyniesionego na tron przez cesarza”. Ci dwaj mężczyźni to zdaniem Frieda Bolesław Chrobry, pierwszy król Polski i Stefan, pierwszy król Węgier, ponieważ „Otton III za swojego życia wyniósł na królów tylko Stefana Węgierskiego i Bolesława Chrobrego”[9]. Z kolei warszawski mediewista Roman Michałowski (ur. 1949) wprawdzie docenia podstawowe wyniki analizy Frieda odnośnie wspomnianej miniatury dedykacyjnej, stwierdza jednak, że absolutnie nie rozwiewają one jego wątpliwości co do braku rytuału kościelnego poświęcenia króla poprzez jego namaszczenie podczas uroczystości koronacyjnej[10]. Michałowski zakłada, że domniemana koronacja Bolesława wynika z błędnego zapisu w kronice Galla Anonima. Uważa także, iż niewątpliwe nadanie Bolesławowi tytułu „frater et cooperator” cesarza służyć miało przyspieszeniu wspólnej misji chrystianizacji Polski[11].

Bolesław wraz z licznym orszakiem wojskowym towarzyszy cesarzowi również w drodze powrotnej z pielgrzymki. Najpierw przybywają do Magdeburga, gdzie obchodzą niedzielę palmową. Następnie podróżują razem przez Kwedlinburg, Heiligenstadt w Turyngii, palatium w Treburze, Moguncję i Kolonię do Akwizgranu, by tam uczestniczyć w otwarciu grobu Karola Wielkiego. Ostatecznie Bolesław I spędza z Ottonem III dwa miesiące. Fakt ten podkreśla znaczenie polskiego księcia dla Cesarstwa.

Dwa lata po zjeździe gnieźnieńskim, w styczniu 1002 roku, Otton III umiera we Włoszech. Bolesław wznawia sojusz z margrabią miśnieńskim, Ekkehardem I, wydając córkę Regelindę za jego syna Hermanna. Jednak krótko potem Ekkehard - jeden z kandydatów na tron Niemiec - zostaje zamordowany. Pod koniec lipca Bolesław bierze udział w spotkaniu książąt saskich w Merseburgu, w trakcie którego Henryk II, syn Henryka Kłótnika, zostaje w drugiej turze wybrany na króla Niemiec[12]. Henryk musi podjąć decyzję w sprawie następstwa w Miśni. Otrzymuje ją Guncelin, który wcześniej zajął zamek w Miśni. Bolesław dostaje Łużyce i Ziemię Milską na obszarze dzisiejszych Górnych Łużyc jako lenno cesarskie[13]. Tuż po zawarciu kontraktu lennego w palatium w Merseburgu, Bolesław i wspierający go Henryk ze Schweinfurtu [niem. Heinrich von Schweinfurt] zostają napadnięci (rzekomo bez wiedzy króla) i ledwie uchodzą śmierci - jak podaje Thietmar. W wyniku tego „stosunki między Henrykiem II i Bolesławem Chrobrym […] sięgają dna“[14]. Według biskupa Adalbolda z Utrechtu [niem. Adalbald von Utrecht] (zm. 1026;), autora biografii Henryka II („Vita s. Heinrici II imperatoris”, 1010-1026)[15], wydarzenie to zapoczątkowało wzajemną wrogość obu władców. „Polak - pisze z kolei Knut Görich - nie czuł się już zobowiązany do lojalności wobec tego pana lennego; w drodze powrotnej kazał ograbić zamek Strehla”[16].

W latach poprzedzających pokój w Budziszynie z 1018 roku spór między stronami narasta i prowadzi do „wypraw siejących wzajemne spustoszenia” (Görich), które cesarz zwykł określać jako „wojny polskie Henryka II”. Jednocześnie Bolesław utrzymuje przyjazne relacje z przedstawicielami arystokracji saskiej, które przynoszą mu korzyści w jego posunięciach taktycznych i wojennych, na co Henryk odpowiada sankcjami na Sasów. Thietmar kilkakrotnie wspomina o tym, że saksońscy szlachcice „bojkotowali działania Henryka skierowane przeciwko Polakom”[17]. Z pomocą Bolesławowi przychodzi również biskup misyjny Bruno z Kwerfurtu [niem. Brun von Querfurt] (ur. ok. 974, zm. 1009), który w swoim liście[18] skierowanym do Henryka apeluje, by zerwał on będące nie do zaakceptowania przymierze z pogańskimi Wieletami oraz zaprzestał wojny z chrześcijańskim władcą Polski i w zamian „skupił się na szerzeniu ewangelii wśród pogan” - on, Bruno, kocha Bolesława „jak duszę [swoją] i więcej niż życie [swoje]”[19].

Wojny napastnicze Bolesława z Henrykiem II i jego sojusznikami służą przede wszystkim zdobyciu kontroli nad terytoriami na wschód od Łaby i Soławy, w Czechach i poza granicami Polski - aż po Kijów. Decyzja o zawarciu między przeciwnikami pokoju na zamku w Budziszynie w 1018 roku, w obecności Hermana I jako mediatora, zostaje oparta - jak twierdzi Görich - „w głównej mierze na pokojowej i sojuszniczej misji”, jaką spełniło czwarte małżeństwo zawarte w tym samym 1018 roku przez Bolesława z siostrą Hermana Odą Miśnieńską [niem. Oda von Meißen]. Tym samym „Herman, pełniący dzięki poparciu Henryka obowiązki margrabiego, przywrócił zabezpieczoną pokrewieństwem równowagę interesów z Piastem, która już wcześniej charakteryzowała stosunki jego ojca Ekkeharda z polskimi sąsiadami”[20].

Najwyraźniej Bolesław sam nie był pewny co do ważności swojej koronacji na króla, ponieważ rok po śmierci Henryka II w 1024 roku, czyli na krótko przed własną śmiercią w 1025 roku, prosi legata Stolicy Apostolskiej, by (ponownie?) go koronował. W 1025 roku zostaje pochowany obok swojego ojca w katedrze w Poznaniu (patrz ilustracje poniżej).

Axel Feuß, lipiec 2021 r.

 

Bibliografia:

Althoff, Gerd, Otto III., Darmstadt 2005.

Balzer, Owald, Genealogia Piastów, 2. nakład, Kraków 2005.

Barkowski, Robert F., Die Piasten und die Anfänge des polnischen Staates, Berlin 2018.

Der Hoftag in Quedlinburg 973. Von den historischen Wurzeln zum Neuen Europa, red. Andreas Ranft, Berlin 2006 (tamże - Gerd Althoff, Otto der Große und die neue europäische Identität, s. 3-18; Roman Michałowski, Polen und Europa um das Jahr 1000, s. 51-72; Hedwig Röckelein, Heiraten, ein Instrument hochmittelalterlicher Politik, s. 99-136).

Fried, Johannes, Otto III. und Boleslaw Chrobry. Das Widmungsbild des Aachener Evangeliars, der „Akt von Gnesen“ und das frühe polnische und ungarische Königtum, 2. nakład, Stuttgart 2001.

Igelbrink, Christian, Freundschaft, Herrschaft, Fehde. Die Beziehungen Mieszkos I. von Polen zu den ottonischen Königen und den Großen des Reiches, Baden-Baden 2017.

Jasiński, Kazimierz, Powiązania genealogiczne Piastów (małżeństwa piastowskie), [w:] Piastowie w dziejach Polski, red. Roman Heck, Wrocław 1975, s. 135-148.

Jasiński, Kazimierz, Rodowód pierwszych Piastów, 2. nakład, Poznań 2004, s. 80-94.

Kara, Michał, Anfänge der Bildung des Piastenstaates im Lichte neuer archäologischer Ermittlungen, [w:] „Quaestiones Medii Aevi Novae”, Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego, nr 5, 2000, s. 58-85.

Kersken, Norbert, Gescheiterte politische Eheverbindungen im östlichen Europa, [w:] „Köztes-Európa” vonzásában. Ünnepi tanulmányok Font Márta tiszteletére, red. Dániel Bagi, Pécs 2012, s. 245-258.

Kersken, Norbert, Heiratsbeziehungen der Piasten zum römisch-deutschen Reich, [w:] Fernhändler, Dynasten, Kleriker. Die piastische Herrschaft in kontinentalen Beziehungsgeflechten vom 10. bis zum frühen 13. Jahrhundert, red. Dariusz Adamczyk i Norbert Kersken, Wiesbaden 2015, s. 81 i nast., 89, 97, 102 i nast.

Kersken, Norbert i Przemysław Wiszewski, Neue Nachbarn in der Mitte Europas. Polen und das Reich im Mittelalter, seria: „WBG Deutsch-Polnische Geschichte”, t. 1, Darmstadt 2020.

Lübke, Christian, Zwischen Polen und dem Reich. Elbslawen und Gentilreligion, [w:] Polen und Deutschland vor 1000 Jahren. Die Berliner Tagung über den „Akt von Gnesen“, red. Michael Borgolte, Berlin 2002, s. 91-110.

Ludat, Herbert, An Elbe und Oder. Skizzen zur Politik des Ottonenreiches und der slavischen Mächte in Mitteleuropa, Köln 1971.

Mühle, Eduard, Die Piasten. Polen im Mittelalter, München 2011, s. 20-30.

Otto III. – Heinrich II.: eine Wende?, red. Bernd Schneidmüller i Stefan Weinfurter, 2. nakład, Stuttgart 2000 (tamże - Gerd Althoff, Otto III. und Heinrich II. in Konflikten, s. 77-94; Knut Görich, Eine Wende im Osten. Heinrich II. und Boleslaw Chrobry, s. 95-167).