Karolina Chyżewska: Fast wie zu Hause

Podczas studiów w Kassel Karolina Chyżewska (zdj. nr 1-3) skupiła się na ilustracji, animacji i na graphic storytelling, czyli opowiadaniu historii za pomocą grafiki. W Krakowie przez jeden semestr uczęszczała na zajęcia filmu animowanego. W 2014 roku zakończyła w Kassel studia w klasie ilustracji i komiksu Hendrika Dorgathena (*1957). Komiks „Fast wie zu Hause“ był jej pracą dyplomową. Jesienią 2019 roku jej książka ponownie zwróciła uwagę opinii publicznej i mediów społecznościowych. Przyczyniły się tego wywiady polskojęzycznym programie COSMO na antenie rozgłośni radiowej Westdeutscher Rundfunk (WDR) i w redakcji niemieckiej Polskiego Radia. I co się okazało? Poruszone przez artystkę problemy wynikające z migracji w związku z tożsamością kulturową, stały się w międzyczasie jeszcze bardziej aktualne. Najwyraźniej młode pokolenie, które jest zorientowane na Europę oraz świat, wyznacza zupełnie inne kryteria, niż czyni to rzekomo „wielka“ polityka. Aktualność książki Chyżewskiej wynika także z zastosowanego przez artystkę środka przekazu: dziś, wszystko to, o czym w przeszłości napisano w społeczno-politycznym kontekście, jest przestarzałe i uległo zapomnieniu, podczas gdy obrazy, zwłaszcza historie opowiedziane za pomocą obrazów, na długo pozostają w indywidualnej i kulturowej pamięci - głównie, dlatego, że ich odbiorcy mogą je interpretować przez pryzmat własnych przeżyć i doświadczeń. Pomaga w tym niepowtarzalny styl rysunków autorki. Jest on wystarczająco realistyczny, aby zwizualizować opowiadaną historią, ale na tyle przerysowany, ekspresywny i o tak zredukowanej kolorystyce, że potrafi pobudzić wyobraźnię.

Za motto swojego komiksu Chyżewska przyjęła słowa św. Augustyna z Hippony: „Życie rodziców jest księgą, którą czytują dzieci“, i zadedykowała go swojej matce. Zarówno motto jak i dedykacja wskazują na to, że w centrum uwagi autorki znajdzie się konfrontacja z pokoleniem rodziców. Cała historia zaczyna się w styczniu 2012 roku w mieście, w którym studiuje - w Kassel, podczas imprezy, na której wraz z koleżankami z roku (notabene każda z nich ma pochodzenie migracyjne), świętuje swój wyjazd na uczelnię do Krakowa. Na pytanie koleżanek „Chcesz zobaczyć, czy poczujesz się tam jak u siebie?“ odpowiada: „Tak, też, choć ciekawa jestem, czy jestem taka jak tamtejsze Polki, czy może jest we mnie coś niemieckiego“. Sceptyczne pytania przyjaciółek, które podobnie jak ona urodziły się w Niemczech, o to, co ma w sobie „polskiego“ spotykają się ze stwierdzeniem, że została „wychowana po polsku“ (zdj. nr 4): z siostrami i w domu zawsze rozmawiała po polsku, jej matka pielęgnowała polskie tradycje a jej opowieści z młodości zawsze były „tak bardzo romantyczne“. Raz do roku jeździło się do dziadków w Polsce.

Autorka w swoich rysunkach stosuje elementy filmowe: szybko przechodzi od ujęć ogólnych do zbliżeń, skupiając uwagę na postaciach akurat mówiących lub o czymś myślących. Retrospekcje z dzieciństwa, własnego czy też jej matki, koloruje odcieniami brązu, co z kolei przywołuje na myśl stare fotografie w sepii. I tak, w bieżącym rozdziale wraca pamięcią do roku 1975, w którym jej matka Jagoda wyprowadziła się od rodziców, aby szukać szczęścia w Krakowie, i przy tej okazji obcięła swój warkocz (zdj. nr 5). Jest to wydarzenie, które córka, z nową fryzurą tuż przed wyjazdem z Kassel do Krakowa w 2012 roku, bardzo dobrze rozumie. W marcu 2012 roku Chyżewska jest już w nowym miejscu studiów - w Krakowie, gdzie wspólnie z innymi osobami z uczelni mieszka w jednej z zabytkowych kamienic miasta. Teraz na czytelników jej komiksu czeka niemalże wesoła kolorystyka, a osobliwe i po części denerwujące warunki na stancji wynagradza jej widok rozpościerający się z okien mieszkania (zdj. nr 6). Sceny rozmów z nowymi koleżankami podczas ich spotkań w pubie, uwidaczniają różnice w stylu życia kobiet w Polsce, w ich wychowaniu oraz ich powściągliwym podejściu do seksualności. W następnych retrospekcjach autorka zastanawia się nad tym, jak do tego tematu podchodziły jej mama i babcia (zdj. nr 7). W kolejnych zaś, w których na pierwszy plan wysuwają się rodzące miłości, Chyżewska porównuje własne doświadczenia na tym polu z przeżyciami opowiedzianymi jej przez mamę. Inna scena w pubie ujawnia, że studenci w Krakowie też tworzą międzynarodową społeczność (zdj. nr 8).

Męczące przeżycia na stancji (zdj. nr 9) skłaniają studentkę z Niemiec do wyprowadzki, dlatego ostatnie dwa tygodnie w Krakowie spędza u swojej przyjaciółki. W końcowych rozmowach rozmyśla nad swoim pobytem w Polsce (zdj. nr 10) i ostatecznie stwierdza - inaczej niż w Niemczech, gdzie się wychowała, że „Polska jest czymś szczególnym“. Swoje miejsce widzi między dwiema kulturami, co głównie wynika ze sposobu, w jaki została wychowana przez mamę, mówiąc: „Zawsze chciała mi zbliżyć Polskę“. Jej rodzice wyjechali do Niemiec wyłącznie ze względów finansowych, ale emocjonalnie, jak wynika z ostatniego spojrzenia wstecz, rodzina pozostała przywiązana do swojej polskiej ojczyzny. W trakcie pobytu u babci w 1991 roku, piosenka słynnej Ireny Santor, wyemitowana w polskiej telewizji, wzbudziła w jej mamie głębokie uczucie tęsknoty za rodzinnym krajem (zdj. nr 11). Nie dziwi zatem, że tytuł piosenki „Powrócisz tu“, nie tylko podkreśla wymowę ostatniej sekwencji komiksu, lecz dał także nazwę jego polskiego i francuskiego wydania.

Karo, główna bohaterka komiksu, nie jest zatem postacią fikcyjną, lecz uosobieniem samej autorki, a to z kolei ma duży wpływ na autentyczność zarówno rysunków jak i tekstów. Pod względem literackim jej komiks sytuuje się gdzieś pomiędzy dziennikiem i pamiętnikiem. Dołącza on również do szeregu publikacji autorek i autorów piszących o codziennej rzeczywistości pierwszego lub drugiego pokolenia migrantów między Polską i Niemcami, takich jak choćby Emilia Smechowski czy Anna Piasecka – oczywiście każda i każdy z nich ma inną historię pochodzenia, kieruje się innymi intencjami i posługuje się różnymi gatunkami literackimi.

Chyżewska interesowała się literaturą i teatrem już w czasach licealnych. Jej zainteresowania sięgały od klasycznych lektur szkolnych, omawianych na lekcjach rozszerzonego języka niemieckiego, jak Franza Kafki, aż po przedstawienia na Młodzieżowej Scenie w Getyndze (Junges Theater Göttingen), takich jak na przykład krzykliwe widowisko „Priscilla, królowa pustyni“, które znalazło się w programie teatru w marcu 2004 roku; przedstawienie poruszało tematykę transwestytyzmu i zostało zrealizowane na podstawie australijskiego filmu drogi z 1994 roku o tym samym tytule. W wieku dziesięciu lat zaczęła rysować, prześcigając się ze swoją najlepszą przyjaciółką w tym, która z nich potrafi jak najlepiej narysować tytułową postać z mangi „Czarodziejka z Księżyca “ (Sailor Moon). Jako nastolatka opowiadała krótkie historyjki, wymyślała nowe historie bohaterów komiksowych, później tworzyła opowieści poruszające jej własne problemy oraz tematy społeczne. Połączenie obu talentów do opowiadania historii za pomocą grafiki, czyli graphic novel, oraz do rysowania opowieści, sprawiło, że w trakcie studiów u Hendrika Dorgathena i reżysera animacji Andreasa Hykadego (*1968) rozwinęła swoją preferowaną dziedzinę twórczej działalności. Jej animacje nie mają nic wspólnego z przeładowanymi efektami specjalnymi animacjami, które hollywoodzkie wytwórnie produkują dla kina komercyjnego, lecz obejmują animowane sekwencje rysunków - są eksperymentowaniem z narracją. Do dziś, tworzenie graficznych opowieści, czy to za pomocą ilustracji, komiksu czy animacji, jest dla niej nadal na pierwszym planie. Chyżewska pracuje jako art director w berlińskiej agencji mediów społecznościowych, w której odpowiada za grafikę i sesje zdjęciowe, aczkolwiek chciałaby mieć więcej czasu dla swoich własnych zainteresowań i uczynić z nich swój właściwy zawód.

Jako artystka dysponuje szeroką siecią kontaktów. W trakcie studiów w Kassel założyła wraz z ośmioma ilustratorkami, autorkami komiksów i fotografkami kolektyw artystyczny o nazwie Die goldene Discofaust. Idea jego stworzenia powstała spontanicznie - na parkiecie tanecznym w piwnicy uniwersytetu, po jednej z urodzinowych imprez. Kolektyw jest platformą, która wspiera indywidualną twórczość każdej z uczestniczek, a także ich wspólne interdyscyplinarne eksperymenty artystyczne. Ponad połowa członkiń kolektywu pochodzi ze środowisk emigracyjnych, co raczej nie jest programowym zamierzeniem, lecz stanowi oczywistą codzienność, na którą Chyżewska wielokrotnie powołuje się w komiksie „Fast wie zu Hause“. Artystki, poza własnymi pracami, prezentują wspólnie tworzone komiksy, magazyny i prace wykonywane sitodrukiem, jak plakaty i kalendarze. Wiele z tych prac brało udział w różnorodnych europejskich festiwalach komiksu i ilustracji, na przykład: w 2013 roku na Międzynarodowym Festiwalu Komiksu w Angoulême we Francji, w 2014 roku - na Fumetto Comic Festival w Lucernie, w 2015 i 2016 roku - na festiwalu Comic Invasion w Berlinie, w 2016 roku - na Helsinki Comics Festival oraz na Berlińskim Festiwalu Sztuki 48 Stunden Neukölln oraz w 2018 roku - w trzeciej edycji festiwalu Les Voizines w Gandawie w Belgii. Wystawy ich prac odbywały się również w klubach muzycznych, na przykład w 2012 roku w Lolita Bar w Kassel, w galeriach typu Wild Wood także w Kassel, albo w tak zwanych Offspaces, czyli niekomercyjnych pomieszczeniach czy obiektach organizowanych przez artystów na czas danego projektu, jak na przykład w 2016 roku w Popshop w Kilonii.

Pierwszy pasek komiksowy Chyżewskiej został opublikowany w szwajcarskim magazynie komiksowym Strapazin we wrześniu 2013 roku; w numerze poświęconym seriom telewizyjnym. Ukazały się w nim komiksy 150 wybranych ilustratorek i ilustratorów z całego świata. Z kolei w 2014 roku w studenckim magazynie Triebwerk 6 ukazał się jej krótkometrażowy komiks „Enter the Forest“, który stworzyła dwa lata wcześniej, studiując w Klasie Rysunkowej Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Nagrodę Max und Moritz-Preis w kategorii najlepsza publikacja stworzona przez studentów, przyznaną w 16. edycji międzynarodowego festiwalu Comic-Salon w Erlangen, otrzymała antologia wydana przez studentów Klasy Rysunku i Komiksu pod kierownictwem Hendrika Dorgathena. W tym samym roku Chyżewska wzięła udział w Santoro Correspondance Course - ośmiotygodniowym internetowym kursie korespondencyjnym pod kierunkiem Franka Santoro, światowej sławy autora komiksów i powieści graficznych. W tym czasie wzięła udział w konkursie magazynu-online Comics Workbook, wydawanego przez Santoro, i stworzyła 16-stronicowy komiks „Come with me“, którego graficzna opowieść o niezwykłej miłości, wbrew wszystkim obietnicom nieprowadzącej do raju, przyniosła Chyżewskiej wyróżnienie w formie zaszczytnej wzmianki. Ostatecznie autorka wydała go pod pseudonimem „Karochy“ we własnym wydawnictwie.

Różne aspekty miłości odnaleźć można również w innych pracach artystki, choćby w animowanej historii „Old Friends“, w której pewna starsza pani, w wybuchu gniewu, wstydu i oburzenia, nie mając nadziei na jakąkolwiek reakcję, wyznaje swej przyjaciółce - równolatce swą dawną miłość do niej. Z kolei postać mężczyzny w komiksie „Trick“, spontanicznie postrzegany jako obiekt seksualny, wcale nie staje się kontrapunktem do debaty #MeToo, za to pozwala artystce pokazać jej graficzne umiejętności wizualizowania uczuć i nastrojów oraz jej umiejętność nie traktowania siebie zbyt poważnie. W 2016 „Trick“ startował na festiwalu Fumetto w Lucernie, jednym z najbardziej renomowanych międzynarodowych festiwali komiksu w Europie, którego tematem przewodnim w tym roku było „Uwodzenie “ (Verführung), oraz ukazał się w magazynie Soft Jungle kolektywu Die Goldene Discofaust. W tym samym roku, w ramach Vienna Comix, najważniejszego wydarzenia komiksowego w Austrii, wydawnictwo Centrala zaprezentowało komiks „Fast wie zu Hause“ oraz Karolinę Chyżewską, jako gościa specjalnego z Niemiec.

W 2017 roku Instytut Goethego w Norwegii zaprosił Chyżewską do współtworzenia projektu „Picture Politics – Comics Confronting Otherness“ realizowanego wraz z Instytutami Goethego w Danii, Finlandii, Irlandii, Szwecji i w Wielkiej Brytanii, z których każdy wybrał doborowy skład artystek i artystów uczestniczących w projekcie. Bodźcem do zainicjowania projektu był aktualny kryzys migracyjny w Europie, zaś jego ideą - stworzenie przez każdego z uczestników komiksu odnoszącego się do populistycznych i prawicowych reakcji na ten kryzys. Nie ulega wątpliwości, że Chyżewska zakwalifikowała się do udziału w projekcie dotyczącym zagadnień migracji także dzięki jej komiksowi „Fast wie zu Hause“. Ostatecznie na potrzeby projektu przygotowała kilka różnych komiksów i ilustracji, między innymi arkusz opublikowany na stronie internetowej Instytutu Goethego zatytułowany „The One With Jesus“, na którym przeniosła w dzisiejsze czasy wigilijną opowieść, zadając pytanie „Would you let them in?“

Po zakończeniu studiów w 2014 roku Chyżewska zamieszkała w Berlinie, gdzie początkowo pracowała jako niezależna autorka komiksów i filmów animowanych. Geograficznie zbliżyła się więc do Polski, jednak po śmierci Babci jej więzi z dzieciństwa z Polską uległy nieco rozluźnieniu. W każdym razie mieszkają tam jeszcze jej ciocie i wujkowie. Artystka, nawet jeśli chodzi na słynne od dawna spotkania w Klubie Polskich Nieudaczników, nie czuje się ani częścią polskiej sceny ani środowiska polonijnego w Berlinie. Zapytana w najnowszym wywiadzie udzielonym Polskiemu Radiu, ile ma w sobie Polski, Chyżewska odpowiada, że udała się do Krakowa na studia właśnie po to, by to stwierdzić i odpowiedzieć sobie na pytanie, na ile identyfikuje się z Polską. Jej Mama jest głęboko przekonana, że jej córka jest w 100 procentach Polką, bo dorastała z językiem polskim, polską muzyką i literaturą, typową polską kuchnią a także polską mentalnością: „Mamie bardzo zależało na przekazaniu nam z tego kraju możliwie jak najwięcej.“ Ona sama szacuje swoją polskość na 50 procent i w zależności od dnia, czasem jest jej w niej mniej czasem więcej. W trakcie jej pobytu w Polsce - nawet, jeśli trwał on tylko pół roku - uświadomiła sobie, że języka jednak nie zna na tyle biegle, by do końca zrozumieć humor i niektóre „powiedzonka“ swoich koleżanek czy też móc z nimi prowadzić wspólne pogaduchy, ale też, że tęskniłaby za typowymi niemieckimi artykułami spożywczymi.

W swoim komiksie „Fast wie zu Hause“ starała się przede wszystkim ustalić kwestię podobieństw lub różnic pomiędzy historiami opowiadanymi przez matkę a jej własnymi doświadczeniami. A chcąc odpowiedzieć sobie na pytanie, ile polskości ma w sobie, zależało jej na porównaniu ich obu biografii mniej więcej w tym samym okresie życia. Wprawdzie dom rodzinny i rodzina miały decydujący wpływ na jej życie, to jednak szkoła, kontakty społeczne i czas studiów skierowały ją na całkiem inne tory: „Nigdy nie napisałabym tej książki, gdyby moi przyjaciele nie mieli na mnie wpływu.“

Celem tego komiksu, mówi Chyżewska w swoim wywiadzie, było poznanie samej siebie, „ale także, aby inni zrozumieli drugie pokolenie tych, którzy tu dorastali. Jesteśmy z pogranicza - jesteśmy niekoniecznie Polakami, Niemcami czy Turkami, jesteśmy po środku. Chciałam, żeby inni zrozumieli to uczucie i dlaczego ono w ogóle istnieje. Dlaczego dla kogoś, kto wychował się w Niemczech, inny kraj też jest ważny i dlaczego ten ktoś popada w nostalgię, słuchając polskich piosenek. Chciałam, żeby ludzie zrozumieli, dlaczego tak jest. W moim przypadku, i jak sądzę także w wielu innych, powodem jest również rodzina.“

 

Axel Feuß, marzec 2020 r.

 

Materiały źródłowe:

Rozmowa autora tekstu z Karoliną Chyżewską 7 grudnia 2019 r.

Wywiad Adama Gusowskiego z Karoliną Chyżewską w programie COSMO Radio po polsku na antenie rozgłośni radiowej Westdeutscher Rundfunk (WDR) z dnia 15.10.2019 r. Dostęp w Internecie: https://www1.wdr.de/mediathek/audio/cosmo/radio-po-polsku-beitrag/audio-karolina-chyzewska-100.html (dostępny do 15.10.2020 r.).

Wywiad Arkadiusza Łuby z Karoliną Chyżewską dla redakcji niemieckiej Polskiego Radia z dnia 04.11.2019 r. Dostęp w Internecie: https://www.polskieradio.pl/400/7779/Artykul/2397060,Du-wirst-zur%c3%bcckkehren-%e2%80%93-die-Suche-nach-den-polnischen-Wurzeln

Strona internetowa artystki: http://karochy.com

oraz strony internetowe, do których odsyłają linki w tekście (dostęp: marzec 2020 r.).