Rafał Lemkin – twórca pojęcia „ludobójstwo“

Rafał Lemkin urodził się 24 czerwca 1900 roku w miejscowości Bezwodne w powiecie wołkowyskim, niedaleko Grodna, na terenie obecnej Białorusi. Pochodził ze skromnej, polsko-żydowskiej rodziny. Jego ojciec, Józef Lemkin, dzierżawił majątek ziemski, co wśród Żydów nie było wówczas częste. O miejscu, w którym się urodził, Rafał Lemkin pisał w swojej autobiografii „Nieoficjalny“ następująco: „Urodziłem się w części świata, która w historii znana była pod nazwą Litwy lub Białorusi. Polacy, Rosjanie (a raczej Białorusini) i Żydzi żyli tam obok siebie od wieków. Nie lubili się i nawet ze sobą walczyli, ale mimo tych konfliktów łączyła ich głęboka miłość do ojczystych miast, wzgórz i rzek. Poczucie wspólnoty losu powstrzymywało ich przed wzajemnym wyniszczeniem się“[1].

Już w dzieciństwie Rafał Lemkin zainteresował się tematyką historyczną. Jedną z pierwszych lektur, które zaważyły na jego późniejszych wyborach było „Quo Vadis“ Henryka Sienkiewicza. Historia zafascynowała młodego chłopaka na tyle, że zaczął wyszukiwać podobne przykłady prześladowań w dziejach ludzkości. „Nie dawało mi spokoju, że podobnych przypadków było tak wiele, że ofiarom zadawano tak wielkie cierpienia, że ich położenie było tak beznadziejne, a szkód wyrządzanych życiu i kulturze nie sposób było naprawić“[2] – pisał we wspomnieniach. Z okrucieństwem wojny Lemkin spotkał się już jako nastolatek, gdy w 1915 roku Niemcy zajęli Wołkowysk i okolice. Udało mu się jednak wyjechać do gimnazjum w Białymstoku, które ukończył w 1919 roku. Niedługo później wybuchła kolejna wojna, tym razem polsko-bolszewicka. Już jako absolwent gimnazjum Lemkin służył w jej czasie w jednostkach sanitarnych przy Armii Polskiej w okolicach Wołkowyska. Po wojnie krótko studiował prawo na Uniwersytecie Jagiellońskim, a w 1921 r. przeniósł się na Wydział Prawa Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, gdzie uczestniczył w seminariach ówczesnych wybitnych prawników, m.in. Juliusza Makarewicza czy Leona Pinińskiego. W tym czasie Lemkin przetłumaczył na język polski kodeks karny republik sowieckich z 1922 roku. Wiele też podróżował, podejmując pobyty naukowe na uniwersytetach w Berlinie i Sorbonie. W 1926 roku studiował filozofię w Heidelbergu.

 

Początek życiowej misji
 

Wydarzenia lat 20-tych XX wieku wzmogły w Lemkinie zainteresowanie zagadnieniami karnej odpowiedzialności za eksterminację poszczególnych grup społecznych lub całych narodów. W szczególności przyczyniło się do tego zastrzelenie w 1921 roku na ulicach Berlina Talaata Paschy, byłego ministra spraw wewnętrznych Turcji, odpowiedzialnego w dużej mierze za mord na Ormianach. Sprawcą okazał się młody Ormianin, który w masakrze w latach 1915-1917 (wówczas nie istniało jeszcze pojęcie ludobójstwa – przyp. autorki) stracił 89 członków swojej rodziny. Talaat Pascha żył w Niemczech pod przybranym nazwiskiem i mimo zarzucanych mu czynów, nigdy nie udało się go postawić przed sądem (został jedynie skazany zaocznie w Armenii na karę śmierci). Koncepcja suwerenności państwowej nie pozwalała bowiem na skazanie człowieka odpowiedzialnego za mordy etniczne dokonane w innym kraju.

„Zabójstwo jednego człowieka jest zbrodnią. Czy zatem zabicie ponad miliona ludzi już nią nie jest?“[3] – pytał jednego z profesorów Uniwersytetu Lwowskiego Rafał Lemkin. Kwestia ta stała się dla ambitnego prawnika impulsem do rozpoczęcia życiowej misji – stworzenia prawa ujednolicającego moralne i jurystyczne standardy w odniesieniu do niszczenia grup narodowościowych, rasowych i religijnych[4]. Wiedząc, że do powodzenia działań potrzeba zwolenników, Lemkin krok po kroku zdobywał cenne kontakty. Jednocześnie szybko piął się w prawniczej hierarchii: w 1929 roku został zastępcą prokuratora Warszawy, później zaś m.in. sekretarzem sekcji prawa karnego Komisji Kodyfikacyjnej RP, gdzie pracował nad polskim kodeksem karnym. Zasiadał też w Międzynarodowym Biurze Unifikacji Prawa Karnego, dzięki czemu nawiązał współpracę z autorytetami prawniczymi z Europy Zachodniej. Pierwszą próbę przedstawienia swojej koncepcji uznania niszczenia grup etnicznych, religijnych czy rasowych za zbrodnię Rafał Lemkin podjął już w październiku 1933 roku w Madrycie podczas międzynarodowej konferencji poświęconej unifikacji prawa karnego. Przyczyniła się do tego aktualna sytuacja polityczna w Europie. „Hitler zdążył już obwieścić swój niszczycielski plan. Wielu ludzi uważało to za przechwałki, ale byłem przekonany, że zrealizuje swój program, jeśli mu się na to pozwoli. Świat zachowywał się tak, jakby był gotów przystać na jego plany. Rząd polski negocjował pakt o nieagresji z Niemcami. W kręgach Ligi Narodów moi znajomi wygłaszali sarkastyczne uwagi o tym pakcie, który ich zdaniem zaszkodziłby zbiorowemu bezpieczeństwu. Czas był najwyższy, żeby stworzyć system zbiorowego bezpieczeństwa chroniący życie narodów“[5].

 

Zbrodnia barbarzyństwa i wandalizmu
 

Na konferencję w Madrycie Rafał Lemkin sformułował definicję dwóch rodzajów zbrodni: zbrodnię barbarzyństwa, polegającą na niszczeniu narodowej lub religijnej zbiorowości oraz zbrodnię wandalizmu, która przejawia się w niszczeniu wszelkich dzieł kultury, prowadząc do dewastacji tradycji i życia duchowego prześladowanych. Prawnik tak uzasadniał konieczność wprowadzenia obu pojęć do kodeksu karnego: „Czy zniszczenie zbiorowości religijnej lub rasowej nie przyczynia ludzkości większej szkody niż zniszczenie łodzi podwodnej lub obrabowania statku? Kiedy zagładzie ulega naród, traci się coś o wiele więcej niż ładunek statku – część ludzkości, z duchowym dziedzictwem, w którym uczestniczy cały świat. Zabija się tych ludzi z tej wyłącznie przyczyny, że wyznają określoną religię albo należą do określonej rasy. Zabija się ich nie jako jednostki, ale członków zbiorowości, której prześladowca chce się pozbyć. Te ofiary są najbardziej niewinnymi istotami na świecie“[6].

Lemkin nie znalazł jednak zrozumienia dla swojej koncepcji nie tylko w Madrycie, ale też w swoim kraju. Władze Polski nie zezwoliły mu na wyjazd do Hiszpanii. Na konferencji odczytano wprawdzie tezy Lemkina, jednak nie znalazły one wielu zwolenników. Zawarte w nich ostrzeżenia dotyczące aktualnej politycznej sytuacji w Trzeciej Rzeszy i dyskryminacji Żydów nie tylko nie znalazły zrozumienia, ale zostały uznane w Polsce za „obrazę niemieckich przyjaciół“[7]. Niedługo później Rafał Lemkin został odwołany z funkcji prokuratora. Nie zraziło go to jednak i przez kolejne lata brał udział w licznych konferencjach w Europie i na świecie, propagując swoją ideę i przekonując do jej poparcia.

 

Życie na emigracji
 

Kontynuację prac przerwała napaść hitlerowskich Niemiec na Polskę. Lemkin ewakuował się z Warszawy w pierwszych dniach września, uciekając na Wschód. Tereny te wkrótce zostały zajęte przez Sowietów. Następnie przedostał się do Wilna, a potem do Kowna. Tu, dzięki znajomościom zawartym na międzynarodowych konferencjach prawniczych, udało mu się uzyskać wizę do Szwecji. W 1940 roku, dotarł przez Rygę do Sztokholmu, gdzie po zaledwie kilku miesiącach nauki języka prowadził wykłady z prawa na tamtejszym uniwersytecie. Z perspektywy neutralnej Szwecji obserwował postępującą, prowadzoną przez Hitlera, dehumanizację społeczności żydowskiej oraz zniszczenie, jakie siała wojna. W 1941 roku Lemkin otrzymał posadę na Uniwersytecie Duke'a w Północnej Karolinie. Przedostał się tam przez Moskwę, gdzie wsiadł w jeden z ostatnich kursów kolei transsyberyjskiej do Władywostoku. Stamtąd dotarł statkiem do Japonii i wreszcie do USA. Oprócz działalności na uniwersytecie był też konsultantem Rady Wojny Gospodarczej przy prezydencie Stanów Zjednoczonych. W 1942 roku Lemkin rozpoczął akcję informacyjną wśród Amerykanów na temat zbrodni popełnianych przez nazistów w Europie. Tłumaczył na angielski nazistowskie dekrety i sporządzał na ich podstawie analizy. Dowodził, że prawo w Niemczech zostało podporządkowane haniebnym i niszczycielskim celom Adolfa Hitlera. W 1942 roku Rafał Lemkin został doradcą Board of Economic Warfare w Waszyngtonie, placówki utworzonej w czasie drugiej wojny światowej przez prezydenta USA Franklina Roosevelta. Kontynuował tu pracę nad upowszechnianiem prawdy o zbrodniach w Europie. Używał wówczas określeń „barbarzyństwo” i „wandalizm”. Uważał jednak, że wyjątkowość popełnianych w tej wojnie mordów wymaga zastosowania innego słowa, bardziej oddającego charakter zbrodni[8].

 

Definicja ludobójstwa
 

W 1944 roku Rafał Lemkin opublikował książkę „Rządy państw Osi w okupowanej Europie”. Jednemu z tytułów nadał nazwę: „Ludobójstwo – nowy termin i nowe pojęcie destrukcji narodów”. Publikacja była niezwykle starannie przygotowaną dokumentacją hitlerowskich zbrodni, chociaż jej autor nie miał jeszcze w chwili pisania pełnej wiedzy na temat ich skali. Przełomowe znaczenie miało jednak co innego: w książce po raz pierwszy na świecie zdefiniowano jeden z największych kataklizmów ludzkości. Mowa o ludobójstwie (ang. Genocide), u którego podstawy leży eksterminacja całych narodów lub grup ludności ze względu na ich odmienność. Koncepcja ludobójstwa według Lemkina była bardzo szeroka i obejmowała także działania mające na celu niszczenie tożsamości prześladowanych, a więc odnosiła się w równym stopniu do sfery kulturowej, religijnej, politycznej, socjalnej i ekonomicznej. Ukazanie się książki z uznaniem odnotowały m.in. „The Washington Post“ i „The New York Times“, a pojęcie ludobójstwa weszło zarówno do międzynarodowego żargonu prawniczego, jak i do powszechnego użytku.

Gdy w listopadzie 1945 roku w Norymberdze rozpoczął się przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym proces głównych zbrodniarzy hitlerowskich, Rafał Lemkin został doradcą głównego oskarżyciela ze strony amerykańskiej – Roberta H. Jacksona. Podczas pobytu w Norymberdze do Lemkina dotarły wieści o kolejnych członkach jego rodziny zamordowanych w czasie wojny m.in. w obozach koncentracyjnych i getcie warszawskim. Łącznie stracił on 49 osób ze swojej rodziny, w tym rodziców, których unicestwiono w Treblince.

W procesie Lemkin osiągnął jednak tylko częściowy sukces. Pojęcie ludobójstwa pojawiło się wprawdzie w akcie oskarżenia, ale nie w wyroku Trybunału. Nie uznano bowiem zbrodni przeciwko ludzkości jako niezależnej kategorii sądowniczej. Lemkin nie krył rozczarowania. W swojej autobiografii tak komentował decyzję: „Wyrok, który zapadł w Norymberdze, tylko częściowo złagodził moralne napięcie panujące na świecie. Ukaranie niemieckich zbrodniarzy wojennych stworzyło wrażenie, że na arenie międzynarodowej, tak jak w społeczeństwie, zbrodnia nie może się opłacać. Ale czysto prawne konsekwencje procesów norymberskich były daleko niezadowalające. (...) Alianci wydali wyrok w sprawie przeciw Hitlerowi, ale nie chcieli przewidzieć przyszłych Hitlerów. Nie chcieli albo nie mogli ustanowić zasady prawa międzynarodowego, która w przyszłości zapobiegałaby podobnym zbrodniom i karała sprawców“[9].

Niezadowalający wyrok Trybunału w Norymberdze sprawił, że rozpoczął on walkę o uznanie przez Organizację Narodów Zjednoczonych pojęcia „ludobójstwo“. Udało się to, po wielu wysiłkach, 9 grudnia 1948 roku. Tego dnia Zgromadzenie Ogólne jednogłośnie przyjęło „Konwencję w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa”. Po jej przyjęciu prawnik zaangażował się w kampanię na rzecz ratyfikacji konwencji, namawiając poszczególne państwa do tego kroku. Ostatecznie, 12 stycznia 1951 roku, weszła ona w życie. Do tej pory ratyfikowało ją 147 państw. Przez lata konwencja nie była stosowana, sięgnięto po nią dopiero pod koniec XX wieku w celu rozliczenia zbrodni ludobójstwa podczas wojny w byłej Jugosławii oraz Rwandzie.

 

Nędza u schyłku życia
 

Za swoją działalność Rafał Lemkin otrzymał aż 10 nominacji do Pokojowej Nagrody Nobla. W 1955 roku został odznaczony Krzyżem Zasługi na Wstędze Orderu Zasługi Republiki Federalnej Niemiec. Spełnienie życiowej misji nie przełożyło się jednak na sukces w życiu zawodowym. W latach 50-tych XX wieku Lemkin usilnie, lecz bezskutecznie, poszukiwał pracy. Utrzymywał się z gościnnych wykładów, stopniowo popadając w coraz większą biedę. Wciąż apelował o rozszerzenie pojęcia ludobójstwa na mordy popełniane w okresie pokoju. Wśród tego rodzaju czynów wymieniał m.in. spowodowaną w latach 1932-33 przez władze ZSRR klęskę głodu (Hołodomor) na Ukrainie, która doprowadziła do śmierci kilka milionów ludzi. Ostatnie lata swojego życia Rafał Lemkin spędził w całkowitej nędzy, pracując nad autobiografią „Nieoficjalny“. Nie udało mu się doczekać jej premiery. Lemkin zmarł na atak serca 28 sierpnia 1959 roku, wracając z wydawnictwa w Nowym Jorku, w którym omawiał publikację autobiografii. Książka wydana została dopiero w 2013 roku przez Yale University Press w opracowaniu Dony-Lee Frieze. Pierwsze polskie wydanie „Nieoficjalnego“ ukazało się w 2018 roku nakładem Instytutu Pileckiego z okazji 70. rocznicy Konwencji Organizacji Narodów Zjednoczonych w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa.

 

Monika Stefanek, kwiecień 2022 r.

 

Fragment wywiadu z Rafałem Lemkinem w jęz. angielskim dla telewizji CBS News:

https://www.youtube.com/watch?v=F57pgpr_jdw

Słuchowisko o Rafale Lemkinie w języku angielskim:

https://www.unmultimedia.org/avlibrary/asset/C904/C904/

Wirtualna wystawa Instytutu Pileckiego o Rafale Lemkinie w języku polskim:

https://instytutpileckiego.pl/pl/wystawy/wirtualne-wystawy/lemkin-swiadek-wieku-ludobojstwa