Stalag X B Sandbostel

Mimo ustaleń konwencji genewskiej więźniowie musieli, podobnie jak w wielu innych przypadkach, wykonywać pracę przymusową w ramach ponad 1100 komand pracy. Po przybyciu jeńców francuskich, belgijskich, angielskich i jugosłowiańskich pod koniec 1941 r. przywieziono 20 000 radzieckich jeńców wojennych, których ostateczna liczba miała sięgnąć ok. 70 000. Śmiertelność wśród nich była najwyższa. Prawie 4700 ofiar Armii Czerwonej jest znanych z imienia i nazwiska; dokładna ich liczba pozostaje jednak nieznana. Po upadku reżimu Mussoliniego do internowanych dołączyli włoscy żołnierze, a po stłumieniu powstania warszawskiego żołnierze Armii Krajowej, wśród których było ponad 500 kobiet i dzieci. Kiedy w kwietniu 1945 r. do obozu dotarło 9500 więźniów obozu koncentracyjnego Neuengamme, jeńcy wojenni będący w nieco lepszym stanie, mimo straszliwych warunków pomagali nowym przybyszom, co po krótkim czasie zostało zabronione przez dowództwo obozu.

29 kwietnia 1945 r. oddziały angielskie dokonały wyzwolenia 14 000 jeńców wojennych oraz 7000 więźniów obozów koncentracyjnych przebywających na terenie stalagu. Spośród nich 3000 zmarło wskutek chorób i wycieńczenia w ciągu pierwszych dwóch tygodni po uwolnieniu. Do początku czerwca były obóz opuścili ostatni więźniowie, a część zabudowań została spalona z powodu tyfusu. Z reszty, nadającej się do użytku, utworzono obóz dla członków Waffen-SS, który po roku 1948 przekształcono w więzienie. Później obszar ten był używany kolejno przez wojsko niemieckie jako obóz dla młodych uchodźców z NRD oraz przez przemysł. Dopiero w 2005 r. fundacja Lager Sanbostel kupiła 2,7 hektara byłego terenu obozowego i zainicjowała utworzenie miejsca pamięci.

Po wojnie w byłym obozie oraz na cmentarzu obozowym zaczęto ustawiać pomniki upamiętniające ofiary. Zmarłych chowano początkowo na cmentarzu w oddalonym o 12 kilometrów Parnewinkel, gdzie pochowano 86 jeńców drugiej wojny światowej, wśród których znalazło się 13 Polaków. Oprócz 40 członków Armii Czerwonej, których pogrzebano w grobie masowym bez jakiegokolwiek ceremoniału, jeńcy zostali pochowani w skromnych pojedynczych mogiłach według obrządku chrześcijańskiego i z honorami wojskowymi. Kiedy zabrakło miejsca, zmarłych zaczęto grzebać na oddalonym o 2,5 kilometra cmentarzu w Sandbostel. Największą część tej nekropolii stanowi kwatera radziecka, w której w 70 grobach masowych pochowano nieznaną liczbę żołnierzy. W kwaterze polskiej znajduje się blisko 70 pojedynczych grobów.

Poniżej znajduje się lista imienna powstańców zmarłych w obozie (tylko 2 z 19 mogił Armii Krajowej oznakowano kamiennymi krzyżami; pozostałe ofiary oraz 30 znanych z nazwiska polskich jeńców wojennych z kampanii wrześniowej 1939 r. spoczywa jako nieznany Polak):

ANDRUSZKIEWICZ WŁADYSŁAW st. wachm. ps. „Marian”

* 24.6.1899 Warszawa

† 1945

BOGUSŁAWSKI WŁADYSŁAW chorąży ps. „Łajdus”

* 20.12.1902 Wilkowice

† 14.2.1945

jeniec nr 225 326, grób nr 385

BRZEZIŃSKI WŁADYSŁAW mjr. służby stałej ps. „Ratusz”

* 19.7.1894

† 4.11.1944 zastrzelony przez strażnika

CHOLEWICKI BOHDAN strz. ps. „Tomek”

* 2.11.1927/ 30.12.1928

† 9.11.1944

grób nr 315

GALEWSKI WŁADYSŁAW ppor. ps. „Kruk”

* 18.6.1921 Warszawa

† 2.2.1945

jeniec nr 102 585

GOŹDZIKOWSKI ZDZISŁAW kpr. ps. „Bielik”, „Bielec”

* 1925

† 194?

JARZYŃSKI FRANCISZEK strz. ps. „Sokół”

* 6.1.1924 Warszawa

† 1945

jeniec nr 223 116

JAWORSKI BOHDAN kpr. ps. „Pip”

* 2.10.1925 Płock

† 23.3.1945

jeniec nr 223 467

KŁOSOWICZ JERZY HENRYK st. strz. ps. „Rak”

* 3.10.1920 Warszawa

† 4.2.1945

jeniec nr 221 365, grób nr 375

KORSAK JAN st. strz. ps. „Krzyż”

* 27.3.1924 Drozdy woj. wileńskie

† 1945

jeniec nr 221 464

LIPKA LUDWIK JANUSZ kpr. pchor. ps. „Janusz”

* 1.6.1924 Warszawa

MOŚCICKI JERZY kpr. ps. „Zgrzyt”

* 06.02.1926 Warszawa

† 23.3.1945

jeniec nr 223 565

OLCZYK CZESŁAW kpr. ps. „Czarny”

* 1920

† 22.3.1945

jeniec nr 221 222

POCHMARSKI BOLESŁAW kpt.

* 10.4.1886 Parchacz

† 28.4.1945

jeniec nr 1203 (?)

PYZIAK WIESŁAW strz. ps. „Puk”

* 26.1.1927 Warszawa

† 2.5.1945

jeniec nr 222 820

STEFAŃSKI RYSZARD strz. ps. „Koreczek”

* 14/25.2.1925

† 9.10.1944

grób nr 398