Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”
Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” powstało we Lwowie w 1867 r. Od lat 90. XX wieku znajdowało się pod wpływami Narodowej Demokracji, ugrupowania prawicowo-narodowego. W zaborze pruskim działało od 1885. Pierwsza komórka, nazywana gniazdem, na terenie Niemiec powstała w Berlinie w 1889 r., w Zagłębiu Ruhry w 1898 r., we Wrocławiu w 1894 r., w Bytomiu w 1895 r., w Lipsku w 1901 r., a w 1904 r. w Hamburgu. Tworzyły one V Okręg „Sokoła” na Wychodźstwie, podporządkowany centrali w Poznaniu. Liczba członków szybko rosła i w 1914 r. w samej Nadrenii i Westfalii zrzeszonych w „Sokole” było 5,5 tys. osób (139 gniazd), co stanowiło 46% wszystkich członków na terenie państwa niemieckiego. Polacy mieszkali tam w skupiskach, co ułatwiało organizację nowych gniazd. „Sokół” skutecznie odciągał młodych Polaków od wstępowania do niemieckich organizacji sportowych. Działalność gimnastyczna była wyraźnie podporządkowana celom narodowym. Żywo rozwijała się zwłaszcza działalność oświatowa. Na gruncie „Sokoła” powstała pierwsza polska drużyna harcerska w Niemczech, wielu członków ochotniczo wstępowało do wojska polskiego w okresie walk o niepodległość. Brało także udział w powstaniach poznańskim i śląskich.
Po I wojnie światowej rozpoczęto odbudowę organizacji. W kwietniu 1920 r. w Poznaniu odbył się I kongres „Sokoła”, w którym po raz ostatni wzięli udział przedstawiciele z Niemiec. Podjęto decyzję o reorganizacji. Na terenie Niemiec utworzono dwie samodzielne dzielnice: w Berlinie i w zachodnich Niemczech. Prezesem pierwszej z wymienionych został Stanisław Stroiński. W oddziale berlińskim opracowano tzw. prawo sokole i w latach 1920-1921 wydawano pismo „Sokół na Obczyźnie”. W 1921 dokonano zjednoczenie dwóch dzielnic tworząc Związek Sokołów w Niemczech z siedzibą w Gelsenkirchen, jednak samodzielność dzielnic utrzymała się w dużym stopniu. Prezesem został Franciszek Cichy, sekretarzem J. Ratajczak.
W szeregach „Sokoła” nie było tylu członków co przed 1914 r. Z powodu reemigracji liczba członków stale spadała (1922 – 4,5 tys., dwa lata później 1,2 tys.). Organizacja borykała się również z problemami finansowymi i niechęcią władz, które utrudniały wynajem obiektów sportowych, jak sal czy boisk do gry. Władze niemieckie traktowały „Sokoła” jako organizację paramilitarną i ograniczały możliwości jej dalszego rozwoju. Istniały też inne trudności. Zgodnie ze statutem organizacji, członkowie mogli uprawiać jedynie gimnastykę, a nie poświęcać się innym, coraz bardziej popularnym, dziedzinom sportu. Z tego powodu część polskiej młodzieży wolała wybrać niemieckie kluby sportowe, które prowadziły z sukcesem w jej szeregach werbunek dzięki m.in. lepszemu wyposażeniu.
W 1927 podjęto próbę reformy organizacji, co doprowadziło do jej rozbicia. W Westfalii działać zaczął Związek Polskich Towarzystw Gimnastyczno-Sportowych w Niemczech, który propagował uprawianie konkurencji sportowych. Prezesem nowej organizacji został Marian Kwiatkowski, sekretarzem Kazimierz Pietrzak. „Sokół” nie uznał uchwał z Essen i zaczął prowadzić samodzielne „życie”. Zaczęto werbować nowych członków, dopuszczono jednak możliwość uprawiania sportu. Ponadto berlińska organizacja podjęła decyzję o przystąpieniu do niemieckiego Arbeiter Turn- u. Sportbund, co ułatwiło wynajmowanie sal i boisk. Od magistratu Berlina wynajęto wtedy plac sportowy w Plötzensee, tam organizowano ćwiczenia i pokazy. Członkowie spotykali się z rodzicami młodych Polaków, by zapoznać ich z celami organizacji i jej działalnością. O imprezach informował na bieżąco „Dziennik Berliński”. Uczestniczyli w nich przedstawiciele polskich przedstawicielstw dyplomatycznych i Związku Polaków w Niemczech. W 1928 w Berlinie powołano Związek Polskich Towarzystw Gimnastyczno-Sportowych „Sokół”. Na początku lat 30. można było zauważyć powolne zamieranie działalności, co było bezpośrednio związane z sytuacją polityczną w Niemczech. Szeregi „Sokoła” znów zaczęły topnieć. Na przełomie lat 20. i 30. zrzeszał on zaledwie 700 osób i liczba ta stale spadała. W latach 30. niemal wszystkie ogniska zawiesiły działalność lub ograniczyły ją do spotkań okolicznościowych.
Do ostatecznej likwidacji „Sokoła” doszło we wrześniu 1939 r.
Krzysztof Ruchniewicz, czerwiec 2014 r.
