Literackie obrazy Zagłady. ‘Pasażerka’ Zofii Posmysz
Wystawa przybliżała biografię Zofii Posmysz oraz przedstawiała jej twórczość literacką inspirowaną doświadczeniami obozu. Prezentacja obejmowała pierwsze polskie wydania utworów o tematyce obozowej i ukazuje warsztat pisarki. Centralnym punktem jest najgłośniejsze dzieło – powieść Pasażerka (1962) i jej liczne adaptacje – legendarny film Andrzeja Munka (1963) czy wystawiana na całym świecie opera z muzyką Mieczysława Weinberga (skomponowana w 1968 roku w ZSRR, wystawiona po raz pierwszy w 2006 roku).
Zofia Posmysz w latach 1942–1945 była więźniarką w obozie Auschwitz-Birkenau. Pracowała w kuchni i magazynie żywności, pełniąc funkcję szrajberki. Przeżyła marsz śmierci do KL Ravensbrück, a ostatnie miesiące wojny spędziła w obozie w Neustadt-Glewe. Po jego wyzwoleniu, 2 maja 1945 roku, zdecydowała się na powrót do kraju.
Powojenne życie Zofii Posmysz wiąże się z działalnością literacką i publicystyczną. Od posady korektorki w gazecie „Głos Ludu”, przez teksty oraz reportaże w prasie, po długoletnią pracę w redakcji Polskiego Radia. Zofia Posmysz tworzy słuchowiska radiowe, scenariusze filmowe oraz widowiska Teatru TV. Spotyka się i rozmawia z młodzieżą. Najważniejszą misją jej twórczości literackiej jest dawanie świadectwa Zagładzie. Najpełniej autorka realizuje ją w swoich powieściach ukazujących doświadczenie obozu koncentracyjnego.
Wystawa koncentrowała się wokół utworów Zofii Posmysz dotyczących tematyki obozowej: powieści Pasażerka (1962), która zapewniła jej największy rozgłos, Wakacji nad Adriatykiem (1970), oraz opowiadań Ten sam doktor M. (1981) i Chrystus oświęcimski (2008).
Słuchowisko Pasażerka z kabiny 45 powstało w 1959 roku, a jego wersja powieściowa Pasażerka trzy lata później. Podczas pobytu w Paryżu wśród tłumu turystów Zofia Posmysz usłyszała głos łudząco podobny do głosu jej obozowej nadzorczyni Anneliese Franz. Ten przywołujący przeszłość incydent wzbudził wiele pytań o możliwość spotkania ofiary i kata, a także skłonił autorkę do literackiego zmierzenia się z tematem Auschwitz. Andrzej Munk nakłonił Zofię Posmysz do wspólnego napisania scenariusza. Akcja filmu Pasażerka rozgrywa się na płynącym z Ameryki do Europy statku. Wydarzenia obozowe są w nim przedstawione z punktu widzenia byłej niemieckiej nadzorczyni. Nagła śmierć reżysera, który pozostawił gotową tylko część materiału zdjęciowego – dotyczącą obozu, uczyniła Pasażerkę ostatnim, niedomkniętym dziełem w jego dorobku. Film został dokończony przez zespół pod kierunkiem Witolda Lesiewicza w 1963 roku, a Jean-Luc Godard powiedział, że to „najlepszy film o wojnie, jaki kiedykolwiek zrealizowano, dlatego że pozostał kaleki i niedopełniony”.
Na podstawie Pasażerki powstała też opera z muzyką wybitnego kompozytora Mieczysława Weinberga (1919–1996) i librettem Aleksandra Miedwiediewa. Skomponowana w 1968 roku opera została po raz pierwszy wystawiona w Moskwie w 2006 roku.
Wystawa ukazywała Pasażerkę jako ważny głos w debacie nad zrozumieniem źródeł zła oraz podkreślała siłę opowiadanej za pomocą różnych mediów historii. Pozwalała prześledzić przemiany w twórczości autorki, która z biegiem lat powraca do realistycznej relacji z czasów wojny.
Przekaz wystawy dopełniał zatytułowany Aufseherin Franz fragment powstałego
w 2016 roku wywiadu filmowego przeprowadzonego przez Marię Annę Potocką,
w którym Zofia Posmysz opowiada historię swojego pobytu w obozie w Auschwitz.
Po projekcie Wilhelm Brasse. Fotograf. 3444. Auschwitz 1940–1944 film jest kolejną realizacją Muzeum Sztuki Współczesnej w Krakowie MOCAK dokumentującą świadectwa ocalonych.
Wystawa stanowiła część programu towarzyszącego premierze opery Pasażerka w Musiktheater im Revier w Gelsenkirchen (28.01.2017).
Magdalena Mazik, sierpień 2017 r.
Dodatkowe materiały:
Film o wystawach MOCAK-u poświęconych Zofii Posmysz: https://www.youtube.com/watch?v=4fylyDOkFP4
